4
ижтимоий концепцияларнинг вужудга келиши, ривожланиши ва алмашинувининг
тарихий жараѐни ҳисобланади.
Бу ғоялар айрим иқтисодчи олимлар, назарий мактаблар, оқимлар ва
йўналишларга тегишлидир. Иқтисодий таълимотлар тарихи мустақил
фан сифатида энг
қадимги даврдан бошлаб то ҳозирги замонгача вужудга келган асосий иқтисодий фикр,
ғоя, қараш, назария ва таълимотларни ўз ичига олади.
Методик жиҳатдан бу фан иқтисодий таҳлилнинг илғор методлари йиғиндисидан
иборат бўлиб, тарихий, индукция, мантиқий абстракция ва бошқа усуллардан кенг
фойдаланади.
«Иқтисодий таълимотлар тарихи» фани «Иқтисодий назария» фани билан чамбарчас
боғлиқ, лекин ундан катта фарқ қилади. «Иқтисодий назария» фанида энг муҳим
иқтисодий категорияларнинг сўнгги давр учун таҳлили берилади, аммо бу назариялар ҳар
доим ҳам турғун бўлмайди ва вақт давомида, айниқса кескин ўзгаришлар даврида
эволюцияда бўлади. «Иқтисодий таълимотлар тарихи»
фанида айрим олимлар, давлат
арбоблари томонидан илгари сурилган ғоя, қараш, назария, қонун, таълимот,
концепциялар инсоният тараққиѐтининг турли босқичларидаги ижтимоий қатламлар,
синфлар ва бошқа гуруҳларнинг манфаатлари нуқтаи назаридан тарихий ривожланиши
тадқиқ этилади.
Иқтисодий тафаккур тарихи фанининг амалий хўжалик объекти билан чамбарчас
боғлиқлигини намоѐн этади. «Эскирган назарияларни улар фақат
инкор этилганлиги
сабабли принципда илмий эмас дейиш мумкин эмас» деб ѐзади таниқли иқтисодчи Т.Кун.
Чунки кейинги, нисбатан янги қарашлар аввалгилар асосида, уларни қабул қилиш,
ривожлантириш ѐки инкор этиш натижасида пайдо бўлган. Баъзи мутахассислар фақат
янги назарияларнигина ўрганишни таклиф этишади, аммо бу сўнгги назария аввалги кўп
йиллик илмий, амалий тадқиқотларнинг якуний хулосаси сифатида намоѐн бўлади ѐки
бугун биз «янги» деган фикр маълум вақтдан кейин ўзгариши мумкин.
Бу фан бошқа иқтисодий ва тарихий, айниқса иқтисодиѐт назарияси фани билан
бевосита боғлиқ. Иқтисодий таълимотлар тарихи анча кенг даврни қамраб олган ва
мустақил ҳарактерга эга. Бу фанни ўрганиш орқали
экономикс, халқ хўжалиги тарихи,
иқтисодий тарих ва иқтисодий концепциялар ҳамда аниқ иқтисодий предметларни
ўзлаштириш осонлашади, у ѐки бу иқтисодий ўзгаришнинг шарт-шароитлари ва
оқибатларини тахлил этишга катта кўмак беради.
Масалан, бизга бугун янгидек туюлган бозор иқтисодиѐти тўғрисидаги фикрлар
Адам Смит томонидан 1776 йили чоп этилган
«Халқлар бойлиги» асарида асосан тўла
таҳлил этиб берилган. Баъзи иқтисодий ғоялар эса қадимдан маълум. Уларни ўрганиш ва
энг муҳими ҳаѐтга тадбиқ
этиш яхши самара беради, кўп ҳолларда
Американи янгидан
кашф этишга хожат қолмайди.
Ҳозирги пайтда дунѐдаги илғор ғояларни ўрганиш давомида хур фикрлиликка
(плюрализмга) кенг ўрин бериш, ҳар қандай фикрни атрофлича тахлил этиш кераклиги
аниқ бўлиб қолди.
Бу фанни чуқурроқ ўрганиш туфайли бир қанча ечимини кўтаѐтган назарий
масалаларга ойдинлик киритиш имкони туғилади. Масалан,
бозор муносабатларининг
ибтидоси ханўзгача аниқ ечимга эга эмас. Айрим олимлар бу жараѐнни хусусий мулк,
синфий жамият юзага келиши билан боғласалар, айримлари (Р.Хейлбронер, Л.Туроу) уни
капитализм билан, аниқроғи, «ишлаб чиқариш омиллари» пайдо бўлиши билан
изоҳлайдилар (меҳнат, ер ва капитал товарга айлангач, бозор тизими юзага келган экан).
Кейинги фикр буйича бозорнинг ибтидоси XVIII асрда Англияда бошланди.
Ўз даврида илғор Шарқнинг ортда қолиш, Fарбнинг илгарилаб кетиш сабаблари,
келажак тўғрисидаги прогнозлар ҳам муаммо бўлиб турибди.
Фанни ўрганиш манбалари
«Иқтисодий таълимотлар тарихи» фанини ўрганиш манбалари турли туман бўлиб,
қадимги археологик топилмалар, моддий неъматлар, қоя ва бино деворларидаги расмлар,
5
чизмалар ва халқ оғзаки ижоди намуналари муҳим аҳамиятга эга. Аммо бу фаннинг энг
муҳим манбалари бўлиб, қўлѐзмалар, давлат арбоблари, олим,
донишманд,
мутафаккирларнинг ѐзиб қолдирган китоблари халқ қилувчи ўринни эгаллайди. Жаҳон
иқтисодий тафаккурида қадимги қўлѐзмалар ўта аҳамиятлидир. Масалан, Ўзбекистон
фанлар академияси шарқшунослик институтида араб, форс, қадимги турк тилларида
ѐзилган йигирма беш мингдан ортиқ қўлѐзма мавжуд. Лекин бу қўлѐзмаларни ўрганишда
маълум объектив ва субъектив камчиликлар мавжуд. Худди сутнинг қаймоғини олиш
осон бўлганидек, бу қўлѐзмалардаги энциклопедик ғоялардан муҳимларигина ўрганилган,
иқтисодиѐт тафаккури билан боғлиқ бўлган материаллар ҳали ўз тадқиқотчиларини кутиб
ѐтибди. 1997 йили ва 2002 йили нашр этилган китобларимизда ва 2004 йили чиққан
монографияда Ўрта Осиѐ мутафаккирларининг иқтисодий ғоялари маълум даражада ўз
аксини топган. Асосий иқтисодий ғоялар, айниқса ҳозирги замон иқтисодий
таълимотлари маълум шахслар томонидан ѐзилган асарлари орқали бизгача етиб келган,
уларни ўрганиш, тахлил қилиш, хулоса чиқариш орқали иқтисодий таълимотлар
мажмуаси юзага келган.
Етакчи ғарб олимлари кўп ҳолларда бир нечта буюк шахснинг ғояларига алоҳида
урғу беришади: бу
Смит, Маркс, А.Маршалл ва
Кейнсдир.
Бу олимларнинг иқтисодий ғояларида мавжуд таълимотларнинг кўпчилиги ўз
Do'stlaringiz bilan baham: 
