Nacionalna strategija održivog korišĆenja prirodnih resursa I dobara

3.2.1. Nedrvni šumski proizvodi

Šume sa pašnjacima i drugim površinama u okviru njih, kao i vodene površine u okviru šumskih područja, predstavljaju do sada nedovoljno iskorišćene resurse.

Postoje velike mogućnosti korišćenja šumskih staništa, kao što je organizovanje proizvodnje aplikativnih biološki i ekološki zdravih proizvoda bez pesticida i drugih štetnih agensa (gljive, lekovito bilje, voće i šumski plodovi), organizovanje stočarstva sa proizvodnjom mesa, proizvodnja mesa divljači, pčelarstvo i proizvodnja ribe iz prirodnih vodotoka ili ribnjaka, kao i gajenje ratarskih useva u sistemu agrošumarstva. Ove aktivnosti će znatno doprineti razvoju rekreativno-zdravstvenog, komercijalnog i sportsko-lovnog turizma. Trend razvoja potreba za nedrvnim proizvodima predstavlja buduću ekonomsku osnovu prosperiteta šumsko-privrednih organizacija, koje su u prošlosti egzistirale skoro isključivo na proizvodnji i plasmanu drveta kao jedinog proizvoda šuma.

Za staništa manje plodnosti važne su vrste od kojih se mogu sakupljati šumski plodovi. Ovi proizvodi su vrlo atraktivni i zaslužuju važno mesto u planiranju razvoja. Da bi se ovaj potencijal iskoristio u zadovoljavajućoj meri, potrebno je formirati mrežu od otkupa do prodaje.

Šume su stanište velikog broja lekovitih biljaka izvanrednih svojstava, cenjenih na tržištu farmaceutske i kozmetičke industrije. Glavni regioni sakupljanja lekovitog i aromatičnog bilja u Republici Srbiji su na jugoistoku, duž Bugarske granice, a kao region sa najvećim brojem berača, ističe se područje Sokobanje. Pretpostavlja se da u Srbiji ima oko 4.000 berača (oko 12.000 sa članovima porodica - Izveštaj o stanju životne sredine u Republici Srbiji za 2007. godinu). Ovom broju organizovanih berača treba dodati i povremene berače, kao i određen broj berača u seoskim i gradskim područjima koji sakupljaju samoniklo bilje za sopstvenu potrebu ili za direktnu prodaju na pijacama.

Tabela 3.1. Količine sakupljene iz prirode 1993. i 2005. godine

Vrsta sa Uredbe	1993. (kg)	2005. (kg)
beli slez (Althea officinalis)	2.000	8.322
matičnjak (Mellisa officinalis)	1.000	704
kleka (Juniperus communis)	2.142.500	200.980
divlja ruža - šipak (Rosa canina)	-	296.984
borovnica (Vaccinium myrtilus)	1.072.800	680.850
vrganj (Boletus edulis)	5.186.100	3.584.300
lisičarka (Cantharelus cibalius)	2.605.500	1.274.700
vinogradarski puž (Helix pomatia)	404.600	740.152

Poslednjih godina u Republici Srbiji novih zahteva za formiranje farmi puževa nije bilo. Za razliku od puževa, uočava se trend povećanja broja i površina pod plantažama za gajenje lekovitog i aromatičnog bilja. Za očekivati je da će na ovaj način biti smanjen pritisak na prirodne populacije, ali će brzina i obim tog smanjenja svakako zavisiti i od broja i površina plantaža, kao i od tempa rasta tržišne tražnje.

3.2.2. Pčelarstvo

Šume i šumski zasadi imaju veliki značaj za razvoj pčelarstva i obezbeđuju dobru pčelinju pašu u određenom periodu. Pored mnogih medonosnih vrsta drveća, u šumama Srbije rastu i druge medonosne vrste u donjem i srednjem spratu. Najznačajnije medonosne vrste su: bagrem, lipa, javor, sofora, evodia, vrba, divlji i pitomi kesten i dr. Šuma kao prirodni resurs sve više dobija značaj u organizovanom i intenzivnom pčelarenju zbog hemizacije poljoprivrede i zagađenja prostora uz naselja i industrijske komplekse. Procenjene mogućnosti staništa u Srbiji su daleko veće nego što je postojanje oko 350.000 pčelinjih društava, koliko ih ima danas. Ovaj potencijal zaslužuje znatno veću pažnju ne samo zbog direktnih ekonomskih koristi, već i zbog značaja koji ima u obogaćivanju i održavanju fonda flore i faune, odvijanju životnih procesa u biosferi i zaštiti životne sredine.

3.2.3. Lovstvo

Lovstvo i lovna privreda predstavljaju značajan resurs šuma i šumskih staništa. Lovni turizam, izlov i prerada mesa divljači predstavljaju izvor značajnih prihoda. Sa druge strane, lovci i lovačka društva aktivno učestvuju u očuvanju i povećanju brojnosti lovne i nelovne divljači (uzgoj, unos, izgradnja i održavanje hranilišta i sl.).

Broj registrovanih lovaca je u opadanju, dok broj i površine pod lovištima pokazuju trend porasta (Tabela 3.2).

Tabela 3.2. Lovišta i lovci u Republici Srbiji (Šumarstvo u Republici Srbiji 2008. - Bilten Republičkog zavoda za statistiku)

	Lovišta	Površina lovišta, ha				Lovci
		lovna	nelovna	ukupno	pod šumom
2003	290	5.909.976	869.194	6.779.171	1.546.845	89.263
2005	381	6.097.214	928.972	7.026.186	1.726.736	84.834
2007	385	6.142.622	914.058	7.056.680	1.780.997	82.343
Centralna Srbija	174	4.257.657	731.167	4.988.824	1.663.394	59.661
Vojvodina	211	1.884.965	182.891	2.067.856	117.603	22.682

Stanje populacije autohtonih, ekonomski najvrednijih vrsta divljači (jelen, srna, divlja svinja) je daleko ispod potencijalnih mogućnosti šumskih područja Republike Srbije. Brojnost ovih vrsta divljači po jedinici površine spada u najmanje na čitavom evropskom kontinentu. Dugogodišnje neadekvatno i neracionalno korišćenje određenih vrsta divljači dovelo je do njihovog direktnog ugrožavanja kada je u pitanju njihova brojnost i rasprostranjenost. Ipak, brojno stanje srne i divlje svinje pokazuje na trend porasta (Tabela 3.3), dok je trend brojnosti običnog jelena promenljiv, ali ipak pokazuje rast u odnosu na 2003. godinu. U porastu je i broj medveda, zečeva i malog tetreba.

Tabela 3.3. Brojno stanje divljači u Republici Srbiji (Šumarstvo u Republici Srbiji 2008. - Bilten Republičkog zavoda za statistiku)

Vrsta	2003	2005	2007	Trend	Centralna Srbija	Vojvodina
Jelen, običan	2.183	4.099	3.785	⇝	903	2.882
Jelen, lopatar	1.160	770	804	⇝	356	448
Srna	93.246	106.441	111.849	⇗	66.528	45.321
Divokoza	1.298	110	118	⇝	118	-
Muflon	676	705	631	⇝	330	301
Medved	289	56	330	⇗	330	-
Divlja svinja	16.851	17.215	17.436	⇗	12.458	4.978
Zec	524.083	608.423	611.200	⇗	332.238	278.962
Tetreb, veliki	1.860 (?)	28	28	⇘	28	-
Tereb, mali - ružavac	648 (?)	-	760	⇗	760	-
Jarebica, poljska	216.892	256.896	245.581	⇝	204.887	40.649
Jarebica, kamenjarka	43.510	2.394	6.399	⇝	6.399	-
Lještarka	3.585	-	259	⇘	259	-
Fazan	373.793	409.270	406.107	⇝	266.958	139.149

Tabela 3.4. Ulovljena divljač u Republici Srbiji (Šumarstvo u Republici Srbiji 2008. - Bilten Republičkog zavoda za statistiku)

Vrsta	2003	2005	2007	Trend	Centralna Srbija	Vojvodina
Jelen, običan	614	690	441	⇝	48	393
Jelen, lopatar	278	194	174	⇘	51	123
Srna	4.525	5.644	6.555	⇗	2.710	3.845
Divokoza	17	20	-	⇘	-	-
Muflon	16	97	39	⇝	11	28
Medved	-	-	-		-	-
Divlja svinja	3.591	3.918	5.276	⇗	2.648	2.628
Zec	94.742	104.159	112.907	⇗	58.741	54.166
Tetreb, veliki	25	-	-	⇘	-	-
Tetreb, mali - ružavac	216 (?)	-	-	⇘	-	-
Jarebica, poljska	6.849	10.286	6.998	⇝	6.851	147
Jarebica, kamenjarka	39	-	20	⇘	20	-
Lještarka	41	-	-	⇘	-	-
Fazan	127.056	164.730	159.512	⇝	102.802	56.710
Vuk	180	272	222	⇝	215	7
Jazavac	428	459	573	⇗	569	4
Lisica	19.969	16.656	18.611	⇝	11.026	7.585
Kuna	2.888	3.312	2.947	⇝	2.941	6
Vidra	-	-	2	⇗	2	-
Lasica	110	475	115	⇝	105	10
Ondatra	-	337	20	⇘	20	-
Ostala dlakava divljač	1.955	1.503	2.032	⇝	1.671	361
Močvarice, razne	6.330	2.031	9.886	⇝	3.897	5.989
Ostala pernata divljač	39.218	16.532	63.058	⇝	34.284	28.774
Uhvaćena živa divljač	2.957	3.383	1.717	⇝	3	1.714
Živa divljač uneta u šume	204.860	264.587	250.994	⇝	121.618	129.376

Važno je i osvrnuti se na prihode lovačkih udruženja. Ukupan prihod u 57 lovišta JP Srbijašume, JP Vojvodina šume, JP Nacionalni parkovi i Vojske Srbije koja su dostavila godišnje izveštaje Upravi za šume (18 nisu dostavila izveštaj) iznosi oko 84.000.000 dinara. Treba napomenuti da su ovo prihodi jedne četvrtine lovišta u Republici Srbiji. Podaci Lovačkog saveza Srbije nisu dostavljeni Upravi za šume. Prema desetogodišnjem programu Lovačkog saveza Srbije procenjena vrednost ukupnog prihoda od lova u periodu 2001-2010. godine iznosi oko 100 miliona evra (Izveštaj o stanju životne sredine u Republici Srbiji za 2007. godinu).

Sadašnje nezadovoljavajuće stanje populacija divljači je, između ostalog, posledica neodgovarajućeg određivanja države prema pitanjima svojine nad divljači, imovinsko-pravnim problemima koji proističu iz prava gazdovanja divljači i svojinskih prava nad prostorima u kojima se divljač razmnožava i gaji, kao i neodgovarajućeg definisanja lovstva kao privredne delatnosti i lovstva radi zadovoljenja ličnih potreba pojedinca ili grupa, odnosno lovstva kao hobija. Usvajanjem novog Zakona o divljači i lovstvu stvoreni su uslovi za poboljšanje stanja i brojnosti lovne divljači kao resursa šuma. Važan podzakonski akt, donet januara 2011. godine na osnovu Zakona o divljači i lovstvu, je i Uredba o ustanovljavanju lovnih područja na teritoriji Republike Srbije.

3.3. Uticaj degradacije životne sredine na šumske resurse

Klimatske promene izazvane povećanjem nivoa ugljen-dioksida idu u pravcu zagrevanja troposfere što će uticati na povišenje temperature vazduha i smanjenje količine padavina odnosno na stanje šumskih resursa. Klimatske promene će usloviti promenu strukture prirodne vegetacije.

Usled korišćenja voda renibunarima nivo podzemnih voda se snižava što se negativno održava na stanje šumskih ekosistema (na primer u lužnjakovim sastojinama u Sremu). Izgradnjom HE "Đerdap" došlo je do podizanja nivoa podzemnih voda tako da su velike površine u forlandima Dunava i Save trajno izgubljeni značajni ekosistemi.

Zagađenost vazduha ima negativan uticaj na stanje i vitalnost šuma i šumskih ekosistema. To se odnosi posebno na koncentraciju SO₂ i NOx, koji su uzrok kiselih kiša. U urbanim područjima Srbije kisele padavine se javljaju u 30-45% slučajeva. U periodu 1984-2003. godine, godišnji nivo kiselih padavina se kretao od 14-39% (računajući kao graničnu vrednost pH=5,60). Jako kiselih padavina u ukupnom broju kiselih padavina ima od 0-6,2%, umereno kiselih od 4,8-25,7%, a slabo kiselih od 5,2-17,1%.

Najveće prekoračenje nutritivnog azota za šumske ekosisteme bilo je 2000. godine u južnom Banatu i severnom delu Braničevskog okruga (preko 1000 eg/ha/god) i u Šumadiji (od 500-700 eg/ha/god). Na preostalom delu teritorije prekoračenje je iznosilo od 100-500 eg/ha/god.