Н. Маҳмудов, А. Нурмонов Ўзбек тилининг

ширин лексемаси фақат шундай мазага эга бўлган сўзларгагина қўшила олади:
ширин қовун, ширин овқат (ширин сўз, ширин уйқу бирикмалари алоҳида
хусусиятларга эга). 
Айрим тилшунослар учинчи типдаги валентлпк — лексик валентликни ҳам 
ажратадилар
1
. 
Лексик валентлик бир хил номинатив маънога эга бўлган сўзларнинг бошқа сўзга 
боғланишида танлаш имкониятига эга бўлишидир. Масалан, жамол, афт сўзлари 
номинатив маъно билан умумийликка эга бўлган ҳолда, устмаъно (коннотатив маъно) 
орқали фарқланади; бири ижобий баҳога, иккинчиси салбий баҳога эга. Шунинг учун ҳам 
соғинмоқ лексемаси билан фақат ижобий баҳога эга бўлган жамал лекоемаси боғланади. 
3. Сўз бирикмаси синтаксис бирлиги сифатида кўпчилик томонидан эътироф 
этилаѐтган бўлса ҳам, лекян унинг мақоми масаласида хилма-хил қарашлар мавжуд. 
Бундай хилма-хил қараш — ўзбек тилшунослигида рус тилшунослиги таъсирида вужудга 
келди. 
XIX асрга қадар дунѐ тилшунослигида синтаксиснинг асосий ўрганиш объекти гап 
ҳисобланди. Уиинг таркибидаги сўзларнинг ўзаро алоқаси гап бўлаклари сифатида 
ўрганилди. Шунинг учун синтаксис гап ва унинг бўлаклари ҳақидаги таълимот сифатида 
эътироф этилди. 
Тилшуносларнинг бир гуруҳи ўзаро грамматик ва мазмуний боғланган ҳар кандай сўзлар 
жуфтлигини, иккинчи гуруҳи эса фақат номлаш вазифасини бажарувчи икки мустақил 
сўзнинг ўзаро грамматик ва мазмунип боғланишини сўз бирикмаси ҳисоблайдилар. Бу 
билан сўзлар боғланишини икки гуруҳга бўладилар: 1) сўз бирикмаси; 2) гап. 
Гап сўзларнинг фикр ифодаловчи боғланиши сифатида сўз бирикмасига қарамақарши 
қўйилади. 
Эга билан кесимнинг боғланиши фикр ифодалайди. Шунинг учун бу боғланиш сўз 
бирикмаси эмас, балкя гап саналади. Бундай қарашга мувофиқ, сўз бирикмаси фақат 
иккинчи даражали бўлакларнинг ҳоким бўлак билан боғланишини ўз ичига олади. Ўзбек 
тилшунослигида иккинчи қараш кенг тарқалган. Анъанага мувофид, сузларнинг тобе 
алоқасини икки катта гуруҳга бўлиш мумкин: 
Предикатив алоқа (эга + кесим алоқаси). 
Нопредикатив алоқа (иккинчи даражали бўлакларнинг ҳоким бўлак билан алоқаси). 
Предикатив алоқа гапни, нопредикатив алоқа эса сўз бирикмасини ташкил 
қилади. 
Сўз бирикмасида кенгаювчи (ҳоким) бўлак талаби билан кенгайтирувчи бўлак 
муайян грамматик шаклдэ келади. Шунинг учун сўз бирикмаси учун фақат тобе 
қисмнинг қандай грамматик шаклда келаѐтгани аҳами ятли бўлади. Бу эса сўз 
бирикмаси сўз шаклининг сўз билан (сўз шакли + сўз) боғланишидан ҳосил бўлишини 
кўрсатади. Ҳоким бўлакнинг грамматик шакли унинг бошқа бир боғланишда 
кенгайтирувчи вазифасида келганлигини (қаратқич-қаралмиш алоқасидан ташқари) 
кўрсатади. 
Сўз бирикмаси гап таркибидаги бирикмалар занжирининг бир ҳалдаси 
бўлганлигидан у маъно ва оҳанг тугаллигига эга бўлмайди. Шунинг учун очиқ курилма 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

20 
ҳисобланади. Бир ҳалқада ҳоким бўлган қисм иккинчи ҳалқада тобе вазифада келиши