Н. Маҳмудов, А. Нурмонов Ўзбек тилининг

ГАПНИИГ КОММУНИКАТИВ КАТЕГОРИЯСИ 
Агар гапнинг пропозитив (номинатив) ва модал томони гапнинг инъикос 
этиш семантикасини акс эттирса, 
коммуникатив томони, биринчидан, 
сўзловчининг коммуникатив ниятини, яъни шу гапдан ифодаланган объектив 
мазмун унсурларининг (элементларининг) аҳамиятлилик даражасини белгилашни 
(актуал бўлакларга ажратиш), иккинчидан, дарак, сўроқ, буйруқ, ифодаланиши 
ўз ичига олади
2
. 
 
Актуал бўлиниш 
Ҳар қандай синтактик қурилма гап бўлиши учун маълум пропозицияни 
ифодалашдан ташқари, коммуникатив мақсадни ҳам ифода этиши керак. Масалан, 
Карим Москвага кетди гапида пропозиция ифодаланишидан ташқари, сўзловчининг 
коммуникатив нияти ҳам ифодаланган. Бу ўринда сўзловчининг нияти Каримнинг 
ҳаракати ҳақида маълумот беришдир. Шунинг учуп ҳам К а р и м нима қилди? 
сўрогига жавоб бўлади. Москвага Карим кетди гапида эса сўзловчининг 
коммуникатив нияти яна бошқа—кимнинг кетганлиги ҳақида маълумот беришдир. М о с 
к в а г а к и м к е т д и? сўроғига жавоб бўлади. Карим Москвага кетди гапида эса 
сўзловчининг коммуникатив нияти ҳаракатнинг йўналиши ҳақида маълумот беришдир. 
Бу ўринда К а р и м қ а е рга кетди? сўроғига жавоб бўлади. 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

26 
Кўриниб турибдики, гапни ташкил этгаи синтактик бирликлар маълум синтактид 
вазифани бажариш билан бирга, сўзловчининг коммуникатив ниятини ифодалаб, 
коммуникатив вазифа бажариш учун ҳам хизмат қилади. Гаппинг коммуникатив вазифа 
нуқтаи назардан тузилиши унинг муҳим тузилиши ҳисобланади. 
Коммуникатив (актуал) вазифа нуқтаи назардан гапни ташкил этувчи синтактик 
узвлар тема (маълум) ва рема (янги) қисмларга бўлинади. Гапнинг рема қисми — 
коммуникатив (энг аҳамиятли) қисм гапнинг коммуникатив маркази ҳисобланади. Савол 
гапнинг шу коммуникатив марказини — ремани аниқлаш учун берилади. Гапнинг тема 
қисми аввалдан маълум бўлганлиги учун саволда айнан такрорланади. Шунга кўра, 
биринчи ҳолатда (Карим нима қилди? сўроғига жавоб бўлганда) Карим — тема 
(маълум), Москвага кетди — рема (янги); иккинчи ҳолатда ( М о с к в а г а к и м кетди. 
сўроғига жавоб бўлганда) Москвага кетди — тема (маълум), Карим —рема (янги);