Mutolaa madaniyati va ritorika

MANTIQIY PAUZA
So‘z guruhlarini bir-biridan ajratib, matn ma’nosini aniq va to‘la ifodalashga xizmat etuvchi pauzaga mantiiqiy (logik) pauza deyiladi. Mantiiqiy pauza matnni kesib o‘tgan to‘g‘ri chiziqcha (G‘) bilan belgilanadi. Masalan: Ammo (erta sahar paytda) juda uzoqdan bir maqomda guldiragan tovush (arang quloqqa chalindi), bu tovush (o‘rmondagi shovur-shuvurlar orasidan) zo‘rg‘a eshitilardi. (B.Polevoy.)
She’riyatda mantiiqiy pauzalar asarning kompozitsiyasiga qarab ham belgilanadi. Masalan, Uyg‘unning "Tong" she’ri ifodali o‘qilganda quyidagicha mantiiqiy pauza qilinadi:
Sahar chog‘i... / kumush kabi shudringdan /
Sirg‘a taqib / yaprog‘iga bosh qo‘yib /
Gullar tunning quchog‘ida mudraydi. /
Titrab-titrab unda-bunda yulduzlar, /
Shoshib-pishibyotog‘iga ketgali, /
Dargohiga yetgali /
Oltin shohi etagini sudraydi. /
Mantiqiy pauza ifodali o‘qishning o‘ziga xos eng muhim unsurlaridan biri bo‘lib, u faqatgina mantqiy qonuniyatiga rioya qiladi, lozim bo‘lsa, tinish belgilarini ham mutlaqoinkor etadi.
Mantiqiy pauza gapning mazmunini tubdan o‘zgartirib yuborishi mumkin. Misol uchun quyidagi jumlalarni ikki xil pauza bilan o‘qib, ma’no o‘zgarishiga e’tibor bering:
1. Yaramas / itday o‘lib ketdi.
Yaramas itday / o‘lib ketdi.
(N.V.Gogol)
2. Aldasam / sizni yer yutsin.
Aldasam sizni / er yutsin.
("Maysaraning ishi") operasidan
Mantiqiy pauzaning bunday jozibador kuchidan xalq donishmandlari unumli foydalanganlar. Masalan: Bir kuni Afandi a’lam bilan gaplashib o‘tirganda, ularning gaplari bir-biriga to‘g‘ri kelmay qoladi. Shunda Afandi a’lamni: "Siz axmoq odamsiz",-deydi. A’lam uni podshoning oldiga sudraydi. Podsho Afandiga do‘q-po‘pisadan keyin:
-Darrov uzr ayt. Siz axmoq odam emassiz, kechirasiz, degin, yo‘qsa, hozir jallodni yaaqiraman,-deydi.
Afandi a’lamga qarab:
-Siz axmoq, odam emassiz!-deydi.
Bu o‘rinda Afandi "Siz axmoq, odam emassiz" gapi bilan oldin aytgan "Siz axmoq odamsiz" degan fikrini ta’kidlagan-a’lamni "axmoq" deyishdan tashqarii "odam emas" ga ham chiqargan.