Milliy hisoblar tizimida ishlab chiqarish sohasining chegaralarining aniqlanishi va uning o'ziga xos jihatlari Reja: kirish

Hududlar kesimida iste`mol mollari ishlab chiqarish¹³
(amaldagi narxlarda, mlrd.so’m)
2021 yil dastlabki ma'lumotlar

Mahsulot ishlab chiqarish vaqtidagi baho bilan baholash maqsadida MHTda zahiradagi tayyor lekin sotilmay qolgan mahsulotlarni yuqori inflyatsiya davrida baholash uchun quyidagi formuladan foydalaniladi:
S=L-M
Bunda L - tovarlarni zahiraga qo‘yish vaqtidagi baho bilan baholangan mahsulotlar qiymati;
M - tovarlarni zahiradan olish vaqtidagi baho bilan baholangan mahsulotlar qiymati.
Bank muassasalarining ishlab chiqarish hajmi quyidagi formula bo‘yicha aniqlanadi:
R=T₁-T₀
Bunda R - banklarning ishlab chiqarish hajmi
T₁ - mablag‘larni jalb qilgani va joylagani uchun haridorlarning banklarga to‘lagan foizlari
T₀ - banklar tomonidan ozod moliyaviy resurslarni jalb etgani uchun banklarning haridorlarga to‘lagan foizlari.
Demak, banklar resurslarni saqlovchilar bilan investorlar orasidagi vositachi rolini o‘ynaydilar. Aytish lozimki moliyaviy vositalarning ishlab chiqarish hajmiga haridorlarning quyidagi xizmatlar uchun to‘lovlari: boyliklarni seyflarda saqlash, investitsiyalash bo‘yicha berilgan maslahatlar, valyuta almashtirish va h.k. ham qo‘shiladi.
Sug‘urta kompaniyalar mahsulot hajmi quyidagicha aniqlanadi:
P=R-K+Q-N
Bunda, R - sug‘urta kompaniyalarga to‘langan sug‘urta mukofotlari
K - sug‘urta kompaniyalari to‘lagan sug‘urta to‘lovlari
Q - sug‘urta kompaniyalari tomonidan texnik zahiralarni qimmatbaho qog‘ozlarni va boshqa moliyaviy mablag‘larni investitsiyalashdan olingan foizlar
N - sug‘urtalangan texnik zahiralar hajmining ortishi.
Oraliq iste’mol yangi tavar ishlab chiqarish uchun ishlab chiqarish jarayonida sarflangan tayor mahsulotlar va xizmatlar qiymati, masalan, ishlab chiqarishda sarflangan xom-ashyo, materiallar, yoqilg‘i, energiya, asbob-uskunalar qiymati, shuningdek, reklama agentliklari, yuridik konsultatsiyalar, transport agentliklari va h.k. xizmatlari uchun to‘lovlar va h.k. Misol: non tayorlash uchun non zavodida homashyo sifatida ishlatilgan un qiymati.
Yalpi qo‘shilgan qiymat (YaQQ) - iqtisodiy faoliyatning muhim ko‘rsatkichi bo‘lib, u ishlab chiqarish hisoblamasining balanslashtiruvchi moddasi hisoblanadi va ishlab chiqarish bilan oraliq iste’mol orasidagi farq sifatida aniqlanadi. Demak ishlab chiqarish hisoblamasini qo’lashdan asosiy maqsad mamlakat miqyosida yalpi qo’shilgan qiymat miqdorini aniqlashdan iboratdir. Agar ishlab chiqarish asosiy baholarda (mahsulotlarga subsidiyalar qo‘shilib, soliqlar ayrilgan holda) baholangan bo‘lsa, YaQQ ham shu baholarda baholanadi, agar u ishlab chiqaruvchi bahosida baholangan bo‘lsa (mahsulotlarga soliqlar qo‘shilib, lekin qo‘shilgan qiymat soliqlari, subsidiyalarni hisobga olmagan holda) YaQQ xam shu baholarda baholanadi. Keng ma’noda barcha sektor va tarmoqlar
YaQQ yig‘indisi Yalpi ichki mahsulotga teng. Ammo amalda YaIM va YaQQni baholashdagi o‘ziga xos xususiyatlarni e’tiborga olib ular orasidagi bog‘lanishni quyidagicha izohlash mumkin:
YAIM=YQQ+N-S
Bunda YAIM - yalpi ichki mahsulot
YQQ - asosiy baholarda hisoblangan iqtisodiy barcha sektorlarning yalpi qo‘shilgan qiymati
N - mahsulotlarga bo‘lgan barcha soliqlar summasi S - mahsulotlarga bo‘lgan subsidiyalar
Yalpi qo‘shilgan qiymat ko‘rsatkichiga asosiy kapital iste’moli harajatlari ham qo‘shilgani uchun uni yalpi ko‘rsatkich deyiladi. Asli uni qo‘shilmaslik kerak edi, ammo uning hajmini MHT talabi darajsida yoki tiklashdagi qiymati bo‘yicha doim ham aniqlab bo‘lmaydi.
Daromadlarni hosil bo‘lishi hisoblamasi YaQQni qanday elementlarga ajralishini ko‘rsatadi. YaQQning asosiy elementlari hisoblamasining chap qismida keltiriladi.

1.