Microsoft Word XXI asrda islom ziyouz com doc

VIII bob
Diniy Boshqa
[281]
ni tan olish
Diniy Boshqani qanday tan olish zamonaviy ilohiyotshunoslik zudlik bilan hal etishi lozim 
bo‘lgan o‘ta murakkab masalalardan biridir. Dinlarni o‘zaro qiyoslash ilmining tez 
rivojlanishi, ommaviy axborot vositalarining globallashuv jarayonidagi bayroqdorligi, 
insoniy munosabatlarda diniy e'tiqoddan ko‘ra pragmatizmga asoslangan siyosiy va 
iqtisodiy bosimning ustuvorligi har bir dinning boshqa dinlardan o‘zining ustunligi 

---

XXI asrda Islom: Postmodern dunyoda qiblani topish. Timoti J. Uinter 
www.ziyouz.com
kutubxonasi 
100
xususida an'anaviy tarzda kafolatlar berishi va g‘ayridinlar bu borada mutlaqo noto‘g‘ri 
yo‘l tutadi, degan tushunchalarga shubha bilan qarash tamoyilini qaror toptirmoqda. 
Ba'zi bir «plyuralist»
[282]
mutafakkirlarning fikricha, biror dinning ustunligi xususidagi 
almisoqdan qolgan va o‘tmishdagi toqatsizlikni esga tushiradigan kafolatlar axloqiy 
nuqtai nazardan nafaqat shubhali, balki to‘g‘riligini tekshirib bo‘lmaydigan darajadagi 
yondashuv hamdir. Chunki bunday kafolatlar odatda muqaddas narsalarga nisbatan 
mutlaqo shaxsiy va, binobarin, nisbiy mulohazalarga asoslangan, hech kimga tegib 
ketmaydigan daxlsiz bayonlardan iborat bo‘ladi.
Biz ushbu bobda islomiy tafakkurni zikr etilganiga o‘xshash yo‘nalishda o‘zgartirishga 
yaqin-yaqinlarga dovur bo‘lgan urinishlarning naqadar mantiqiyligi va ahamiyati 
xususida fikr yuritmoqchimiz. Albatta, bunday munozara amaliy ahamiyatga ega ekani 
ayon. Islomning klassik ruknlarini kamsonli etnik guruhlar manfaatini himoya qiluvchi 
qonunlar nuqtai nazaridan qayta ko‘rib chiqish aslida an'anaviy hayot tarzimiz "liberal 
davlat qonunchiligidan ko‘ra ko‘proq erkinlik va'da qiladi"
[283]
deb safsata sotadigan 
maddoh kishilarga xayrixohlar ko‘pligidan qat'i nazar, "islomlashtirish" strategiyasini 
boshidan kechirayotgan davlatlarning musulmon bo‘lmagan fuqarolari orasida tashvish 
uyg‘onishiga sabab bo‘ldi. Bunday qonunlarning Qur'onda mavjud yagona odil xudo 
haqidagi tushunchaga uyg‘unligi xususidagi dalil boshqa joylarda ham rivojlantirilishi 
kerak; biroq men ushbu sahifalarda musulmonlarning nasx
[284]
ga oid 
ilohiyotshunosliklari mulkni tasarruf qilishdan qonun yo‘li bilan mahrum etish to‘g‘risidagi 
qarashlardan ajratilishini hamda muloqot va o‘zaro hurmatni mushkullashtirmaydi, 
aksincha, mustahkamlaydi, deb tushunilishini yoqlamoqchiman. Agar biz buni ko‘rsatib 
bera olsak, yangi ilohiyotshunoslik "plyuralizm"ining axloqiy jihati o‘z jozibasini yo‘qotib 
qo‘yishi mumkin.
Ushbu dalilni shakllantiruvchi musulmon soteriologiya
[285]
si diskursning o‘zaro farq 
qiluvchi bir necha reestri
[286]
doirasida amal qiladi. Mazkur yo‘nalish ergashadigan 
yo‘llarni sunniylikning hukmron formal ekzoterik ilohiyotshunosligi (
kalom
) bo‘lmish 
ash'ariya va moturidiya bilan cheklash to‘g‘ri bo‘lur edi. Bu o‘rinda musulmon mistitsizmi 
me'yoriy nuqtai nazardan 
kalom
ga nisbatan kamroq islomiy bo‘lgani uchun emas, 
aksincha, so‘fiylik diskurslari she'riy tilining tropikka xos va erkin mubolag‘alardan 
iborat anglash og‘ir bo‘lgan tabiiyligi bilan bog‘liq qiyinchiliklar tufayli istisno qilinyapti. 
She'riy tilning maqsadi dogmatik va qotib qolgan pozitsiya - turimni qog‘ozga tushirish 
emas, aksincha, trans holatiga tushishni talqin etish yoki shu holatga tushish hissini 
uyg‘otishdan iboratdir
[287]
. Kalom ilmi sistematik ilohiyotshunoslik sifatida muqaddas 
bitiklarni sharhlash hamda ilohiy matn va ratsional tartibning formal va foydalanish 
mumkin bo‘lgan germenevtik printsiplarini rivojlantirishga jiddiy e'tibor beradi, mistikani 
ilhom vositasida tushunishdan ko‘ra ushbu masalani muhokama qilish uchun amaliy 
maydon hozirlab beradi. Bundan tashqari, so‘fizm emas, aynan 
kalom
ilmi, so‘fiylikdan 
farqli o‘laroq, shariat bilan o‘zaro munosabatga kirishadi va musulmon bo‘lmaganlar 
bilan muloqot qilish shartlari uchun darhol axloqiy va ilohiyotshunoslik bilan bog‘liq 
zamin hozirlab beradi.
20-asr musulmon ilohiyotshunoslarining juda ozchiligi o‘zlarini murosasiz 
ilohiyotshunoslik plyuralizmi tarafdorlari sifatida ko‘rsatdi. E'tiqodni zamonaviy 
tenghuquqlilik aksiomasi bilan uyg‘unlashtirishni o‘ylagan ushbu mutafakkirlar 
ilohiyotshunoslik plyuralizmi urug‘larini Qur'onga oid diskurslardan butunlay yo‘qotish 
uchun germenevtikaning murakkab kontekstual
[288]
va dekonstruktsion strategiyasidan 

---

XXI asrda Islom: Postmodern dunyoda qiblani topish. Timoti J. Uinter