Microsoft Word XXI asrda islom ziyouz com doc

www.ziyouz.com
kutubxonasi 
101
foydalanadi. Bunga janubiy afrikalik mutafakkir Farid Esakk Rashid Ridaning, 
Qur'ondagi ilohiy matnlarni tafsir qilish an'anasiga ko‘ra, "muslim"ning ma'nodoshi 
sifatida tushunib kelingan 
"mo‘min"
tushunchasiga aniqlik kiritish taklifini qayta 
tiklashga da'vat qilganini misol sifatida keltirish mumkin. Uning nazarida, "muslim" 
tushunchasi barcha xudojo‘ylarlarni qamrab oladi
[289]
. Mahmud Ayyub yaqinda chop 
etilgan bir maqolasida xuddi shu ohangda, oldingi dinlar hozirgi kunda o‘z ahamiyatini 
yo‘qotdi, qabilidagi klassik doktrina - mabdaga yopishib olgan shayx Al-Azhar 
Muhammad Sayyid Tantaviy va misrlik mashhur televoiz Muhammad al-Sha'raviy singari 
zamonaviy ilohiyotshunoslar ro‘yxatini keltiradi va ularni tanqid qiladi. U o‘z iddaosini 
tasdiqlash uchun eng mashhur dissidentlar sifatida inqilobiy Eron mullasi Sayyid 
Mahmud Taliqoniy va pokistonlik zamonaviy ziyoli bo‘lmish Fazlur Rahmon singari 
noan'anaviy shaxslarni sanab o‘tadi. Bu ikkala shaxs ham iudaizm va xristianlikning 
batafsil formulirovkalari hatto islomning tarix maydoniga chiqqanidan so‘ng ham tom 
ma'nodagi najot vositasi sifatida hurmat qilinishi kerak, degan qarash asosida mo‘min 
va kofir kim ekani xususidagi sunniy va shia ta'limotlari murosasidan voz kechdi. Ayyub 
ularning ushbu qarashlarni tasdiqlaydigan Qur'on matnlarining asl ma'nosidan kelib 
chiqish zarurligi xususidagi fikrlarini yangi va muhim takliflar sifatida ma'qullaydi
[290]
.
Esakk va Ayyub singari mutafakkirlar olg‘a surayotgan plyuralistik tezis - iddaoning
katta kuchga ekanini hech kim inkor eta olmaydi. Bu hol boshqa savollar tug‘ilishi 
evaziga ba'zi bir dastlabki savollarga javob bo‘lishi, boshqa savollar esa javob topilgan 
savollardan ham o‘jarroq chiqib qolishi mumkin. Ulardan biri inkor etmaslik qonuni va 
Gevin D'Kosta "transtsendental agnostitsizm"
[291]
deb atagan narsaga yon berish 
ehtimoliga daxldordir. 
Kalom
an'anasi azaldan ushbu muammoning mavjudligini tan olib 
keladi: 12-asrda yashagan ilohiyotshunos, har bir din haqiqiy bo‘lishi kerakmi, degan
iddaoga javob izlar ekan, dunyoning yaratilgan va abadiyatdan oldingi tabiatiga, 
yaratuvchi xudoning mavjudligi va mavjud emasligiga, monoteizm va dualizmga, ilohiy 
bashoratlarning haqqoniyligi va haqqoniy emasligiga ishonishning parallel ravishda 
asoslanganiga sabab bo‘lishiga olib kelishini kuzata turib, " bu mumkin emas"
[292]
, 
degan xulosaga kelishi mumkin edi.
Inkor etmaslik dalili xristianlik sharoitida har tomonlama rivojlanish masalasi ekani va 
uni islomga nisbatan ham qo‘llash mumkinligini biz bundan buyon qayta ta'kidlab 
o‘tirmoqchi emasmiz. Biroq muqaddas islomiy bitiklarda plyuralistik ma'lumotlar bilan 
bog‘liq murakkablik mavjud. Bu bitiklarni tahlil qilishda an'anaviy uslubga ehtiyoj 
seziladi. Ibtidoiy musulmon jamiyatidagi o‘zlikni anglashga oid bunday masalalardan 
birini muqaddas bitikda tilga olingan masalalar qatorida sanab o‘tish mumkin. Biz 
Rasulullohning sahobalarini "plyuralistlar" deb taxmin qilishimiz mumkinmi (bu qarash 
tadqiq qilib ko‘rilmagan va tarixiy nuqtai nazardan ehtimoldan uzoq); yoki ular nohaq 
bo‘lishganmi (bu ilohiyotshunoslik nuqtai nazaridan isbotlanmagan)? Uchinchi tusmol 
shuki, sahobalarning qarashlari o‘zlari yashagan sharoitgagina to‘g‘ri kelgani, bu hol 
muqarrar ravishda inkorni talab etuvchi radikal xulosalarni, hech bo‘lmaganda, azaliy 
noaniqlik yoki kontekstual
[293]
nisbiylik, Allohni anglash qadar kengayuvchi ash'ariya 
sub'ektivizmi bilan tenglasha oladigan samarali pomstmodern harakat xususidagi 
taxminlarni yoqlovchi matnlarning "oshib-toshib yotgani" xususidagi kafolatlarni keskin 
kamaytiradi. Plyuralistlar o‘z obro‘sini saqlab qolish uchun hechqursa asrlar davomida 
birlashtiruvchi ekzegetik
[294]
qoliplar bilan matnlarni chegaralab kelgan fundamental 
metodologik printsiplardan voz kechishi kerak bo‘ladi. Bular sirasiga Qur'onning ma'lum 
bir parchalarini bekor qilish, shar'iy hadis diskursini hamma narsadan muhim deb bilish 

---

XXI asrda Islom: Postmodern dunyoda qiblani topish. Timoti J. Uinter