Microsoft Word kasbiy psixologiya \355.\355.\355

I.  Mehnat  psixologiyasi.
Bu  inson  mehnat  faoliyatining  psixologik  asoslarini,  mehnatni  ilmiy 
asosda tashkil qilishning psixologik tomonlarini o’rganadi.  
Mehnat  psixologiyasi  ma’lum  darajada  mustaqil  bo’lgan,  lekin  bir-biri  bilan  chambarchas 
bog’langan turlarga bo’linadi:  
1) 
Injenerlar psixologiyasi 
2) 
Aviasiya psixologiyasi.  
3) 
Kosmik psixologiya.  
II. Pedagogik psixologiya. 
Bu ham o’z navbatida bir qancha turlarga bo’linadi:  
1)
 
Ta’lim  psixologiyasi.(didaktika  va  xususiy  metodikalarning  psixologik  asoslari, 
programmalashtirilgan ta’lim va aqliy faoliyatlarning shakllanishi va boshqalar).  
2)
 
Tarbiya psixologiyasi. (tarbiya metodikasining psixologik asoslari, o’quvchilar jamoasi 
psixologiyasi, mehnat – axloq tuzatish pedagogikasining psixologik asoslari).  
3)
 
O’qituvchipsixologiyasi.  
4)
 
Aqli zaif bolalar tarbiyasi psixologiyasi.  
  III.  Meditsina  psixologiyasi.
Bu  shifokor  faoliyatining  psixologik  tomonlarini  va  kasal  xulqini 
o’rganadigan fandir. Bufanhamo’znavbatidaquyidagilargabo’linadi:  
1)  Neyropsixologiya  –  bu  bosh  miya  nervlari  faoliyati  asosida  vujudga  keladigan  psixologik 
holatlarni o’rganadi.  
2)
  Psixofarmakologiya. – bu turli dorilarning inson psixik faoliyatiga ta’sirini o’rganadi.  
3)
  Psixoterapeya  –  bu  kasallarni  davolashda  psixologik  ta’sir  qilishdan  foydalanish  yo’llarini 
o’rganadi.  
4)
  Psixoprofilaktika  va  psixogigiyena  –  bu  kishilarni  psixik  tomondan  sog’lom  bo’lishini 
ta’minlashga oid tadbirlar ishlab chiqish bilan shug’ullanadi.  
IV. Yuridik psixologiya.
Bu o’z navbatida quyidagilarga bo’linadi:  
1)  Sud psixologiyasi.  
2)  Kriminal psixologiya.  
3)
  Mehnat – tuzatish psixologiyasi.  
V. Harbiy psixologiya.  
VI. Sport psixologiyasi.  
   VII. Savdo psixologiyasi.  
Bordiyu, psixologiya sohalarini klassifikasiya qilishda psixikaning rivojlanishini asos qilib olsak, 
unda psixologiyaning yana quyidagi sohalari mavjudligini ko’ramiz:  
1.
 
Yosh psixologiyasi. Bu o’z navbatida quyidagilarga bo’linadi:  

---

25 
 
a) bolalar psixologiyasi. 
b) o’smirlar psixologiyasi.  
v) yoshlar psixologiyasi.  
g) katta kishilar psixologiyasi.  
d) gerantopsixologiya. (qarilar psixologiyasi).  
  2. Maxsus psixologiya.  
   a)  patopsixologiya  –  miyaning  o’sish  davrida  kasallanishi  tufayli  psixikada  yuz    beradigan 
o’zgarishlarni o’rganadi.  
b)  olegofrenopsixologiya  –  bu  miyasida  tug’ma  kamchiligi  bor  bolalar    psixikasining  o’sish 
masalalari bilan shug’ullanadi.  
v) surdopsixologiya– karlarning psixik taraqqiyotini o’rganadi.  
g) tiflopsixologiya – ko’rlar va ko’rish qobiliyati pastlarning psixologik  taraqqiyotini o’rganadi.  
3.  Solishtirma  psixologiya
–  bu  hayvonlar  psixikasi  bilan  inson  psixikasini  taqqoslab 
o’rganadigan fandir. Uning tarmog’i zoopsixologiyadir.  
4.  Ijtimoiy  psixologiya.
  Ijtimoiy  psixologiya  va  shaxs  psixologiyasi  fan  sifatida  rivojlanishida 
1920-1930  yillarda  yashab  o’tgan  aka-uka  Olport  Floyd  va  Gordanlar  katta  hissa  qo’shgan.  Shunisi 
ajablanarliki,  keyingi  10  yillar  davomida  bu  fan  ikki  tarmoqqa  ajralib  ketdi.  Ijtimoiy  psixologiya 
mutaxassislari  umumiy  insonlarni  o’rganishga  va  insonlarning  o’zaro  munosabatlaridagi 
o’zgarishlarni,  faoliyatlarini  o’rgana  boshladi.  Shaxs  psixologiyasi  esa  insonlarning  bir-biridan 
individual farqlari, ruhiy jarayonlarni diagnostika qilish usullarini o’rgana boshladi. Bu bo’lim ma’lum 
bir  ma’noda  ijtimoiy  psixologiya  va  shaxs  psixologiyasidagi  aniqlanmagan  taxminlarni  o’rnini  asta-
sekin  asosiy  tamoyillar,  xulosalar  va  boshqa  usullarning  individual  farqlarni  egallashi  amaliyotchi 
psixologlarga qulaylik tug’dirdi. 
Taniqli  ijtimoiy  psixologi  Roger  Brovn  o’z  xotiralarida  2  an’analar  orasidagi  noqulay 
to’qnashuvlarni shunday eslaydi: Psixolog sifatida men yillar davomida shaxs individual xususiyatlari 
bo’rttirib  ko’rsatiladi  deb  o’ylardim.  Men  qachonlardir,  Garvard  universiteti  shaxsshunosi  Genri 
Murreyga:  “Men  o’ylaymanki,  odamlar  hammasi  bir  xil.”  Murrey  javob  berdi:  “Eh  seni!  Lekin  sen 
axmoq  bilmaysanki,  nima  deyapsan.”  Men  bu  ma’noda  aytmoqchi  emasdim.(Brovn  1996  y  169  bet) 
Bu  kichik  fikr  almashish  noto’g’ri  tarixiy  haqiqatni  ko’rsatadiki,  taxminan  o’sha  vaqtlarda  ijtimoiy 
psixologiya  va  shaxs  psixologiyasi  bir-biri  bilan  chambarchas  bog’liq,  xuddi  ota-onaning  egizak 
farzandlaridek,  yonma-yon  chegaradosh  fanlar  sifatida  ular  bir  narsani  ikki  tomondan  to’ldirib, 
o’rganishadi. 
Shuni  e’tiborga  olish  kerakki,  bu  ikki  soha  ajralmas  bo’lib,  bir-birini  to’ldiradi,  taklif  beradi, 
uslubiy yordam beradi va yondashuvlarni izohlab beradi. Mening fikrimcha, bu ikki yo’nalish ijtimoiy 
va  shaxs  psixologiyasidagi  asosiy  o’zgarishlarni  o’rganadi.  Bir  tomondan  ijtimoiy  psixologiyaning 
an’anaviy usullaridan ыandaydir vaziyatlarda, o’zgargan sharoitlarda odamlarga ta’sir ko’rsatish uchun 
foydalanib  kelmoqda.  Boshqa  tomondan  an’anaviy  metodlar  shaxs  psixologiyasining  turli  jihatlarini 
baholash  uchun  ishlatiladi.  Turli  vaziyatlarda  ijtimoiy  –psixologik  tadqiqotlar  yordamida  shaxslararo 
munosabatlarda  aniqlangan  nizolar,  o’n  yillar  davomida  kuchli  ta’sir  ostida  psixologik  adabiyotlarda 
muhim  mavzu  sifatida  o’rganib  kelingan.  Aslida  ikkala  sohadagi  eng  yaxshi  mavjud  dalillarning 
bo’lishi, shaxslarga bir xil yuqori darajada ta’sir o’tkazishni ta’minlaydi. (Richard Bond, Stokes-Zoota, 
2003)  Lekin  bu  bizni  tariximizda  tez  rivojlanib  bormoqda.  Ijtimoiy  hayotda  oddiy  kuzatish  (a) 
odamlarni  turli  vaziyatlarda  turli  xil  narsalarni  (b),  hatto  har  xil  vaziyatlarda  turli  xil  odamlar  bir  xil 
narsalarga ishonch hosil qilishadi. 
Bu  ikki  xil  xulosa  odamlarni  shaxs  va  ijtimoiy  psixologiyada  bir-birlarini  to’liq  tushunishi  va 
xabardor  bo’lishini  ta’minlash  uchun  yetarli  bo’ladi.  Ushbu  bobning  maqsadi  shundan  iboratki, 
ijtimoiy  psixologiya  va  shaxs  psixologiyasi  o’rtasida  aloqadorlikni  tiklash  uchun  yordam  beradi.  Bu 
bob  olti  qismdan  iborat.  Birinchi  uch  qism  shaxs  psixologiyasining  asosiy  tuzilishini  ta’minlash  va 
ba’zi  zamonaviy  tadqiqotlarni  ko’rib  chiqadi.  I  qism  shu  sohalarni  o’rganadi.  II  qism  shaxsni 
o’rganishda  asosiy  konsepsiyalar  va  nazariy  yondashuvlarni  tahlil  qiladi.  Fikrimizcha,  bu  bosqich 
shaxsga  har  tomonlama  yondashadigan  emperik  fanlardan  bo’lib,  insonning  xulqi  unga  beriladigan 
ijtimoiy  bahoga  bog’liq  deb  qabul  qiladi.  Bu  bog’liqlik  shaxs  psixologiyasi  markaziga  chiziqli 

---

26 
 
yondashuvni qo’yadi. III qismtadqiqotchilari shuni muhokama qiladiki, shaxs xulqini baholash uchun 
ishlatiladigan metodlarni tahlil qiladi. Ular kengroq doirada shaxs xulqini o’lchovini kuzatadigan, o’z-
o’zini nazorat qilishni taniqli va ijodiy metodlarini muhokama qiladi. Oxirgi uch qismda, so’ngi 40 yil 
mobaynida ijtimoiy psixologiya va shaxs psixologiyasi o’rtasidagi aloqa va munosabatlarni o’z ichiga 
oladi. IV qism ijtimoiy va shaxs psixologiyasi kesishuvini ifodalaydi. Bu bob insonning hissiyotlari va 
shaxsini  aniq  baholashga  yo’naltirilgan.  V  qism  shaxs  va  ijtimoiy  psixologiya  o’rtasidagi  omadsiz 
rivojlanish davrini tasvirlaydi. VI qism shu sohalarni birlashtirish taklifi bilan chiqib, raqobatdan ko’ra 
ko’proq hamkorlikka qaratilgan.
3