Microsoft Word kartografiya doc

7. Kosmik súwretlerdiń kartografiyadagi áhmiyeti
Kosmik apparatlardan alınǵan súwret menen islew nátiyjesinde, olardan paydalanıp umumgeografik hám temalı kartalar dúziw múmkinshilikleri bar ekenligi málim boldı. Nátiyjede kosmik súwretten xalıq xojalıǵında paydalanıwda kartografikalıq metod tiykar bolıp qaldı.
O rbital stanciyalardan («Salyut», «Mir», «Landsat», «Skayleb»), kosmik ushqısh kemeler («Soyuz», «Appalon») den hám jasalma joldaslar («Meteor», «Kosmos», «ERTS» hám basqalar ) den alınǵan fotografik súwret temalı kartalar dúziwde tiykarǵı derek bolıp xızmet etedi.
71-súwret. Sarıamish botig'i suw maydanınıń «Salyut-4» orbital stanciyasınan alınǵan súwreti tiykarında dúzilgen karta -sxema : 1. 1975 jıldaǵı suw maydanı ; 2. 1976 -1978 jıllarda suw basqan maydanlar ; 3. Jańa suw basqan maydanlar (1978-1980 jıllar); 5. Oyıqtan sırtdaǵı territoriyalar (Ústúrt platosi); 6. Suw baspaǵan hám suw kem basqan qumli kebirhok maydanlar.
Temalı kartalar dúziwde kosmik súwretler júdá úlken informatsiyaga iye. Úlken aymaqlar ushın temalı karta dúziw kerek bolǵanda, qısqa waqıt ishinde kosmikdan keregishe maǵlıwmat alıw múmkin. Bul bolsa karta dúziwdi tezlatibgina qalmastan onıń aktuallıǵın asıradı. Waqıt ótiwi menen gónergen kartalardıń ózgeriwin tekseriw múmkin boladı, sebebi kosmik súwret tákirarlanıp, jańalanıp turıladı.
Kosmik súwretlerde tábiy jáne social-ekonomikalıq elementler bir-biri menen baylanısqan hám de olardaǵı tábiy nizamlıqlar saqlangani ushın kompleks kartalar jaratıwda áhmiyeti úlken.
Házirgi waqıtta kosmik súwretler temalı kartografiyanin tómendegi baǵdarları boyınsha ámelde qollanılıp atır :
-kosmofototopografik kartalar dúziwde;
-gónergen orta hám mayda masshtablı temalı kartalardı jańalawda
-jańa tipdagi kartalar dúziwde hám házirgi isletilineip atırǵan kartalardı jetilistiriwde;
-tábiy resursların inventarizatsiya qılıw maqsetinde kompleks kartalar dúziwde hám t.b.
Kosmik apparatlardan alınǵan lokal kosmik súwret járdeminde iri hám orta masshtablı geobotanik, orman, jerden paydalanıw sıyaqlı temalı kartalar tuzilib jańalanıp atır. Kosmik súwret 1:1 000 000 hám 1:3 000 000 masshtablı temalı kartalardı jańalawda eń nátiyjelisi bolıp tabıladı. Kosmik súwret tiykarında 1:5 000 000 masshtablı hám odan mayda masshtablı oqıw kartaları jańalanıp atır. Sol tiykarda AQShda «Dúnyanıń geografiyalıq atlasi» jaratılǵan.
«Priroda» institutı tárepinen KIPR programmasına qaray kosmik súwret tiykarında Orta Aziya regionini jáne onıń bólimlerin Ózbekstan aymaǵın sáwlelendiriwshi orta hám mayda masshtablı temalı kartaları tuzilib baspadan shıǵarılǵan.
Karta dúziw ushın, áwele, kosmik súwret tańlanıp alınadı. Kartanıń mazmunı, masshtabı hám aldına qoyǵan maqsetine qaray, kartografikalıq informatsiya alınadı. Paydalanatuǵın kosmik súwret hár túrlı bolıwı múmkin. Birinshiden paydalaniletuǵın kosmik súwretlerdi spektr diapazonında saylanadı. Ekinshiden súwret hár túrlı masshtablarda hám hár túrlı anıqlıqta bolıp, olardı tańlap alıw kerek. Kosmik súwretlerdiń geyparalarınan avtomatikalıq usılda karta dúziwde de paydalanıw múmkin. Aerokosmik súwret tiykarında karta dúziw texnologiyası kartanıń programmasında (programmasında ) beriledi. Kosmik súwret geografiyalıq tárepten sol orınnıń aldınǵı dúzilgen kartası menen salıstırıp geografiyalıq tiykar retinde paydalanıw múmkin.
Jer maydanın jáne onıń resurslarini kosmostan turıp úyreniw hám olardan paydalanıwdıń natiyjeliligi jıldan-jılǵa asıp barıp atır. Mısalı, meteorologik joldaslardan alınǵan maǵlıwmatlar tiykarında obi-hawa haqqında 5 kún aldın boljaw (prognoz beriw) ámelge asırılǵan. Ekonomistlerdi esap kitaplarına qaraǵanda, burınǵı SSSR de AQSh de kosmik súwretten paydalanıw nátiyjesinde tek awıl xojalıǵı salasında bir jılda 6 mld. dollar payda keltirer edi.
Alınǵan maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda, Orta Aziya aymaǵında tek 1978-1981 jıllar ishinde kosmostan alınǵan súwret tiykarında dúzilgen kartalardan paydalanıw nátiyjesinde úlken ekonomikalıq nátiyje alınǵan hám de hár túrlı mazmundagi kartalar dúziw múddeti 4-5 ret azayǵan.
Sońǵı waqıtlarda kosmik baylanıslardıń sapası jaqsılanıp, ózine túser bahası arzanlasıp barıp atır. Alınǵan maǵlıwmatlardı kerekli shólkemlerge waqıtında jetkezip berilip atır. Mısalı, AQShda 1970 jıllardıń ortalarında «Landsat» joldasi arqalı alınǵan bir dana kosmik súwret alıw ushın 700 dollar sarplansa, 1980 jılǵa kelip 70 dollar, 1990 jılda 0, 5 dollar sarplanǵan.
Usınıń menen birge kosmik súwretlerdi buyırtpashılarǵa jetkiziw waqıtı da bir neshe ese kemeydi. Nátiyjede kosmik metoddan keńlew paydalanıw múmkinshiligi kengaydi.
Kosmik súwretler Afrika hám Qubla Amerikanıń birpara mámleketler aymaqların iri masshtablı topografikalıq kartaların jaratıwda tiykarǵı derek bolıp qalıp atır. AQSh de ushırılǵan «Speysleb-1» (1983 jıl ) orbital laboratoriyaǵa ornatılǵan kartografikalıq kamera arqalı Jer maydanınıń bir qansha aymaqlarınıń kosmik súwreti alınıp, topografikalıq kartaları dúzilgen.
Sońǵı waqıtlarda AQSh de «Speys-Shattl» kosmik apparatlardı ushırıwda jańa programma qabıllandı. Bul programma boyınsha kóp orınlı kosmik kemeler («Kolumbiya», «Shelenjer», «Diskavern» hám «Atlanta») uchirilib, olardan alınıp atırǵan kosmik súwret hám maǵlıwmatlar hár túrlı tema daǵı kartalar dúziw múmkinshiligin berdi.
Kosmik súwretlerdi kartografiyani rawajlandırıw daǵı áhmiyeti asıp bardı. Bul tarawdıń taǵı da rawajlanıp geoinformatsion kartografiyada hám sol arqalı «Internet» tiykarında taǵı da rawajlanıwlasıp kartografiyani rawajlanıwına úlken tásir kórsetedi.