Microsoft Word kartografiya doc

4. Kosmik súwretten paydalanıw
Geologik qıdırıw jumısların aparıw ushın hám geografiyalıq izertlewlerde paydalanıw maqsetinde 1970 jılda ushırılǵan «Soyuz-9» kemesi arqalı 18 sutkada 1:800 000 den 1:7 000 000 ge shekem bolǵan masshtabda mámlekette birinshi ret 1000 artıq kosmik súwret alınǵan, olardan gónergen kartalardı jańalawda hám jańa temalı kartalar dúziwde paydalanılǵan. Sol alınǵan súwret tiykarında Qorabo’g’ozgo’l qo’ltig’ining suw maydanı 10 jıl aldıngiga salıstırǵanda talay azayǵanlıǵı anıqlanǵan. Alınǵan súwret arid aymaqlarında geografiyalıq hám erekic izertlewlerdi aparıw metodikasın óndiriske járdem beredi. 1975 jılda “erek-4” kosmik orbital stanciyası arqalı Kaspiy teńiz átirapı Orta Aziya hám Qrimning 4, 5 mln km2 aymaǵın súwreti alınǵan, sol tiykarında regional temalı kartalar dúzilgen.
Kóp zonalı kosmik apparat arqalı súwretke alıwdıń rawajlanıwda 1976 jılı óshirilgen «Soyuz-22» kosmik kemesinde «Raduga» atı menen ótkerilgen tájiriybediń áhmiyeti úlken bolǵan. Jer sharınıń tolıq reńli súwreti 1969 jılda ushırılǵan «Zond-7» kemesinde 70 000 km biyiklikten alınǵan. Ol jaǵdayda Aral teńizi Sirdaryo hám Amudarya óz ańlatpasın tapqan. Oyni úyreniwde de kosmik súwretlerdiń áhmiyeti úlken. «Zond-6, 8» avtomatikalıq stanciyaları járdeminde Aynıń bizge kórinbeytuǵın tárepin súwreti alınıp kartası dúzilgen.
1969 jıl 20 iyulda ushırılǵan AQSh dıń «Appalon-11» kosmik kemesinde sol mámleket puqaraları Neyl Armstrong hám Edvin Oldringlar tariyxda birinshi bolıp Ayǵa qádem qoydılar. «Appalon-17» kosmik kemesinde Ayǵa qo’ndirilgan apparat arqalı Aynıń súwreti alınǵan.
Kosmik keme hám orbital stanciyalardan úzliksiz Jerdiń súwretin alıp bolmaydı hám olardı demde Jerge jetkiziw qıyın. Sol sebepli televiziyalıq hám skanerli usıllardan paydalanılǵan. Házirgi waqıtta da «Meteor» tipidagi kosmik jasalma meteorologik joldaslar arqalı (1967 jıldan berli) úzliksiz túrde obi-hawa tuwrısında maǵlıwmatlar alınıp atır. Sońǵı waqıtlarda televiziyalıq hám skanerli súwret meteorologik baqlawlardagina paydalanilmasdan Jer maydanın tábiy resurslarınan paydalanıwda da isletilip atır. Mısalı, AQSh de ushırılǵan «Landsat» jasalma joldasi 9000 km biyiklikte sinxronli quyash orbitasi boylap AQSh aymaǵı hám Jer átirapın 14 ret aylanıp shıǵadı hám 17-18 sutkadan keyin sol aymaqlar ústinen tákirar ushıp ótedi. Sonday eken, joldas járdeminde bir jıl ishinde málim bir jay 20 ret súwretke alınadı. Alınǵan bir súwret 185 x 185 km shama daǵı aymaqtı óz ishine aladı. Odan tısqarı ornatılǵan datchiklar arqalı Jerden avtomatikalıq stanciyalardan jerdiń topıraq temperaturası, ızǵarlıǵı, qar qalıńlıǵı, dáryalardıń aǵıs tezligi hám t emperaturaları anıqlanadı. Sol kosmik apparat menen alınǵan súwret tiykarında (595 súwret menen) AQSh aymaǵınıń tolıq fotokartasi tuzilib, sol tiykarında 1:1 mln, 1:2, 5 mln li masshtablarda reproduktsiyalari alınǵan. Sonday kartalar Kanada, Avstraliya, Germaniya hám basqa mámleketler ushın da dúzilgen.
68-súwret. «Vostok-1» kosmik kemesi.
Burınǵı Birlespede hám AQShda kosmik apparatlar járdeminde basqa planetalardıń da súwreti alınıp, olardıń kartaları dúzilgen. Mısalı, AQSh de ushırılǵan «Mariner-9» kosmik apparat járdeminde alınǵan súwret tiykarında Mars planetasınıń 1:250 000, 1:1 mln hám 1:5 mln masshtab daǵı relefli kartaları dúzilgen. «Mars-3» kemesi 1971 jılda Mars planetasına qo’ndirilib odan alınǵan súwret járdeminde Moskva mámleket universitetinde birinshi ret Mars globusı jasalǵan.
Kosmik apparatlar járdeminde Venera, Merkuriy hám Yupiter planetalarınıń da súwreti alınǵan.