|
2. Kosmik apparatlardan alınǵan súwretlerdiń klassifikaciyası
Dáslepki kosmosqa uchqan insan Rossiya puqarası Yu. A. Gagarin edi. Ol 1961 jılda «Vostok» kemesinde kosmosqa ushqan. Sonnan berli 20 dan artıq mámleket puqaralarınan 500 den artıq kosmonovtlar kosmosda bolıp qaytqan.
AQSh hám 60 -70-jıllarda «Appalon» programması tiykarında sol mámleket puqaralarınan 10 kisi 6 ret Ayǵa qondirilgan.
Kosmosqa o'nlab tonna salmaqlıqtaǵı kosmik apparatlar : «Salyut», «Mir», «Skayleb», «Kolumbiya» sıyaqlılar ushırılǵan, geyparaları bolsa házir de háreketde.
Kosmik apparatlar Ay, Mars, Venera sıyaqlı planetalarni izertlew qılıp atır. Usınıń menen birge kosmonavtlarni keńislikgi jumıs dáwiri de asıp barıp atır
67-súwret. Tábiy resursların izertlew etiwshi kosmik sistemalardıń stukturasi.
Kosmik apparatlardan alınǵan súwretlerdiń masshtabları birdey bolmaydıden, ol ushıw bálentligine hám apparatlardıń tiplerine baylanıslı. Ulıwma, kosmik apparatlardan alınǵan súwret 1:1 000 000 den 1:10 000 000 masshtabda hám odan da kishi bolıwı múmkin. Mısalı, «Zond-5» hám «Zond-7» planetalararo kosmik avtomatikalıq kemelerden alınǵan súwretlerdiń masshtabları 1:200 000 000 ge teń bolıp, 70 hám 90 mıń kilometrlerden alınǵan.
Kosmik súwretlerdiń masshtabı alınıp atırǵan súwretlerdiń maqsetine baylanıslı. Yerni topografikalıq kartasın túsiriw ushın 1:1 000 000 masshtablı súwret alınsa, tábiy resursların úyreniw ushın 1:2 000 000 átirapındaǵı masshtablı súwretten paydalanıladı. Tábiy resursların súwretke alıwda bálentligi 600 hám 900 km li orbita tańlanıp, Jer átirapın bir sutkada 14-15 ret aylanıp shıǵadı. Mısalı, AQSh dıń «Landsat» resurslı joldasi 916 km biyiklikte háreketlenip bir sutkada Jer átirapın 14 ret aylanadı.
1967 jıldan baslap meteorologik izertlewlerge mólsherlengen «Meteor» ceriyasidagi jasalma joldas ushırılǵan edi. Onıń orbita bálentligi 600 km ga jaqın, ol jaǵdayda súwret alıw ushın kóp zonalı skanerli apparat ornatılǵan. Joldas bir sutkada Jer átirapın 15 ret aylanıp shıǵadı.
Alınǵan súwret maydanına, masshtabına, obzorligiga qaray hár túrlı boladı. Mayda masshtablı súwret, ushıw bálentligi 1000 kilometrden joqarı bolıp planetalararo orbitalarda ushırılǵan «Molniya» hám «Appalon» tipidagi kosmik apparatlardan alınadı.
Regional súwret materik yamasa okeanlıqtı ayırım úlken bólimleriniń suwreti bolıp tabıladı. Olardıń qamrov maydanı 100 mıń km2 den zıyat boladı. Súwretlerdiń masshtabları 1:5 mln, 1:10 mln.ga teń.
Televiziyalıq súwret tábiy geografiyalıq rayonlardıń úlken bólimlerin óz ishine aladı. Olardıń maydanı on mińlaǵan km2 jaylardı qamtıp alıp, masshtabı 1:1 mln den 1:5 mln.ge shekem bolıp, «Soyuz» hám «Skayleb» orbital stanciyaları arqalı mińlaǵan súwret alınǵan. Jetilisken súwrette bir neshe metrli ob’ektler de sawlelenedi. Masshtabı 1:100 000 – 1:1 000 000 ge shekem bolǵan súwret ushın orbita bálentligi 200 km. li apparatlardan alınadı.
Kosmostan alınǵan súwretlerdi klassifikaciya qılıwda olardıń erekic diapazonları da itibarǵa alınadı. Bunday súwret tiykarınan úsh diapazonlı boladı :
1. Kórinetuǵın hám jaqın infraqızıl diapazonlı súwret;
2. Íssı infraqızıl diapazonlı súwret;
3. Radiodiapazonli súwret.
Kosmik súwretlerdi gruppalarǵa bolıp úyreniw olardan paydalanıw múmkinshiligin asıradı hám maqsetke muwapıq tárzde islew múmkinshiligin beredi. Kosmik súwret hár túrlı anıqlıqta suwretlenedi. Mısalı, birpara súwrette bólek turǵan ımaratlardı da kóriw múmkin bolsa, birpara súwrette kishi xalıq jasaytuǵınlıq jaylardı da kóriw qıyın. Kosmik súwrette ob’ektlerdi mińlaǵan yamasa millionlap kishreytirib suwretleniwi súwretke alıw sistemasında isletiletuǵın tiykarǵı kórsetkishlerinen biri sheshimlilik (razreshaemaya sposobnost’) ózgeshelikine baylanıslı.
Kosmik súwretlerdi sheshimi boyınsha V. I. Kravtsova tómendegi ere gruppaǵa bolgen :
1. Júdá úlken o’nlab kilometrli ob’ektlerdi ǵana oqıw múmkin bolǵan súwret. Bul súwretlerdiń ayqınlıǵı júdá kem bolǵanınan ólshemi 100 m2 den kem bolsa jergilikli ob’ektlerdi suwretlay almaydı. Bunday súwret infraqızıl nurlar arqalı alınadı.
2. 1 km2 shama daǵı ob’ektlerdi oqıw hám kóriw múmkin bolǵan súwret. Olarda ortasha shamaka iye bolǵan jergilikli ob’ektlerdi de oqıw múmkin. Bunday ayqınlıqtaǵı televiziyalıq súwret kóbirek meteorologik jasalma joldaslardan alınadı.
3. 100 m2 shama daǵı ob’ektlerdi oqıw múmkin bolǵan súwret. Olarda derlikk hámme tábiy ob’ektlerdi oqıw múmkin.
4. Onlab metr (10 m2 den 100 m2 ge shekem) shama daǵı ob’ektlerdi oqıw múmkin bolǵan súwret. Bunday súwrette tek tábiy ob’ektlar ǵana emes bálki xojalıq ob’ektlerin de oqıw múmkinshiligi bar. Sonday ayqınlıqta joqarı sapalı fotografik usılda alınǵan fotosuratlargina boladı.
Kosmik súwretlerdi jetiliskenliligi (kishi zatlardı da kórsetiwshenligi) boyınsha da 3 gruppaǵa bolgen :
1. Kem jetiliskenliliktegi súwret, olarda informatsiya (maǵlıwmatlar ) kem. Bunday súwretlerdi kosmostan alınǵan masshtabda oqıw qıyın bolǵanı ushın bir neshe (2-5) ret úlkenlashtirib paydalanıladı.
2. Ortasha jetiliskenliktegi-olardan júdá kóp informatsiya alıw múmkin. Bunday súwretlerdi 5-15 márte úlkenlashtirilgandan keyin paydalanıw múmkin.
3. Oǵada jetilisken súwret – olardan júdá kóp informatsiya alıw múmkin. Bunday súwretten 15-30 márte úlkenlashtirib paydalanıladı.
Túrli mámleketlerden ushırılǵan kosmik apparatlar maqsetine kóre eki klasqa bólinedi:
1. Ilimiy izertlew jumısları ushın ushırılǵan kosmik apparatlar bolıp, olar atmosferanıń joqarı qatlamların hám Jer maydanın úyreniwge mólsherlengen.
2. Ámeliy áhmiyetke iye bolǵan kosmik apparatlar xalıq xojalıǵınıń mútajliklerin qandırıwǵa hám arnawlı áskeriy maqsetler ushın da mólsherlengen bolıwı múmkin.
Ilimiy izertlew jumısları ushın ushırılǵan kosmik apparatlar da hár túrlı boladı, olardıń kóbisi arnawlı tarawlar boyınsha geofizik, erekic, geodezik, yadrolıq fizika, biologiyalıq hám de universal izertlew jumıslarda paydalanıladı.
Meteorologik baylanıs navigatsiya, áskeriy hám basqa maqsetler ushın ushırılǵan kosmik apparatlardan turmıstıń túrme-túr iskerlik tarawılarında paydalanılıp atır. Kosmik apparatlar ushqıshlı hám ushqıshsız bolıp, ushqıshlı kemeler atmosferanı joqarı qatlamlarınan 200-500 km biyiklikte ushıp yuradi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
