Международный научно-образовательный электронный журнал «образование и наука в XXI веке». Выпуск №20 (том 5)

Shayx goʻyo keldi ul avvalgi tayr, 
Kim navo ichra qilib umrida sayr… 
Yaʼni bu satrlarida Navoiy maʼnaviy ustozi Attorni Qaqnusga qiyoslaydi: 
 Yuz navo zohir qilib minqoridin, 
Borcha Haqning yoshurin asroridin. 
Oʻziga, xirmaniga dogʻi oʻt urib, 
Ham oʻzin, ham oʻzgalarni kuydurib.
Yuqoridagi satrlarda Navoiy Attorning sanʼati, mahorati va tasavvufdagi 
darajasiga mos timsolni uning oʻz asaridan topa biladi va unga yangi maʼno yuklashi 
orqali anʼanaviy obrazdan novatorlik yarata olish mahorati yana bir bor namoyon 
qiladi. 
Aynan shu oʻrinda, Navoiy oʻzini Qaqnusning kulidan paydo boʻladigan Qaqnus 
bolasiga oʻxshatishi ham Attorga ehtiromini hamda uning oʻrniga munosib 
daʼvogarligini koʻrsatib turibdi. Navoiy bu daʼvoni mavjud adabiy anʼanalardan 
chetlashmagan holda, kamtarinlik bilan izhor etadi: 
 Men demonkim ul otodur, men oʻgʻul, 
Ul shahi oliysifot, men banda, qul… 
Har nekim koʻrdi otomdin roʻzgor, 
Ham oni boʻldi manga omuzgor. 
Natija.
Bugun davlatimiz gerbida aks etgan Xumo o’zbek xalqining afsonaviy qushi 
bo’lsa, AQSHning buyuk muhri gerbida Burgutni ko’ramiz, bu an’ana Napalyon 
davrida boshlangan bo’lib va burgut Po’lsha qirollari bilan ham bo’lgan. O’rta 
asrlardan boshlab biz tarihdagi zafarli yurishlar, ritserlar qo’llaridagi, pantolonlar, 
plakatlar, muhrlar, banknotlar va tangalardagi timsoliy rasmlar, o’sha davrdagi 
davlatlarning qudrati va salohiyatini ko’rsatgan. Ikki boshlik burgutning tasviri 
Vizantiya, Avstirya, Ispaniya timsoliga aylandi va ko’pincha davlat tangalarining yon 
tomoniga joylashtirildi. Etibor qilib qarasak, qadimgi halqlardan kelajak avlodalarga 
bu timsoliy qarashlar folkilorlarda, ertaklarda, masallarda, maqollarda, iboralar, 
metaforalar, frazeolagik birliklarda, lirik sheriyatimizda va topishmoqlarda ham o’z 

---

216 
aksini topadi. Bularni eshitib o’sayotgan insoniyat qushlar bizning qanotli do’stlarimiz 
timsolida ularga munosabat bildiramiz. O’zbek adabiyoti va falklorida uchraydigon 
qushlar haqida jumboqlar, topishmoqlar va maqollar bunga yaqqol misol bo’la oladi. 
1.Zuv-zuv borg’ay, 
Tomdan qarag’ay. 
Cho’p,loy cho’qig’ay, 
Savat to’qig’ay.
(qaldirg’och) 
2.Shoh emas,shoh bo’lmasa ham, 
Ammo u toj va rangli kostumda. (xo’roz) 
3.Bir qo’shnim bor avval boshdan, 
Soqoli uzun qizil go’shtdan. 
Sahar turib shovqin olar, 
Xabari yo’q hech bir ishdan. (xo’roz) 
Hozirda rivojlanib borayotgan chog’ishtirma lingvistika orqali turli halqlar 
o’rtasidagi so’z va iboralarning ishlatilinishini bir-biriga qiyoslab o’rganish ham 
dolzarb, qiziqarli hamda samarali usullardan biri deb hisoblaymiz. Milliy va jahon 
adabiyotlarida qushlarnini ko’proq ayollarga qiyos qilinadi. ”tovus kabi tovlanib, 
oqqush misoli, to’ti zabon, qaldirg’ochning qanotiday” kabi iboralar orqali ayollarning 
go’zal qomati, xusni, suhandonligi va qoshlarinig qayrilma qoraligi nazarda tutilsa, 
”Eshak maqtanib, tulpor bo’lmas,qarag’a maqtanib,shunqor bo’lmas. Chumchuqning 
mingta ovozi turnaning bir ovozidir.” kabi maqollar orqali aynan ayollarni emas butun 
insoniyatdagi salbiy korinish, harakter va xulq atvorlarga ishora qilinadi. Ingliz tilida 
esa a bird never flew on one wing. (hech qachon bir qanotli qush ucholmas) She walks 
like a duck. (ayollarga nisbatan chiroyli qadam tashlash nazarda tutiladi) O’zbek tilida 
esa buni aksi, yurishi hunuk bo’lgan odamga nisbatan “o’rdakga o’xshab lapag’nab” 
degan ibora ishlatilinadi. Be under (one’s)wing. (birovning panasida bo’lish) xar ikki 
tillarda birdek mano anglatadi. 4. Barack Obama may not be president of the USA any 
more, but he is a wise old owl. (ushbu sitatada esa Obamaning donishmandligiga ishora 

---

217 
qilingan). He is so bird brained that he forgot his keys. (ushbu gapda “bird brain” yani 
“qush miya iborasi” o’zbek tilidagi “tovuq miya” iborasiga o’xshash bo’lib narsasini 
qayerga qo’yganini eslay olmay yurgan odamga nisbatan ishlatilgan). Bunday iboralar, 
topishmoq va jumboqlar fan tili bilan aytganda metafora yani o’xshatish deb yuritamiz. 
Hulosa.
Demak , jahon tilshunosligida, adabiyotida va matnlarida timsoliy ifodalar 
qiyosiy-tipolagik tilshunoslikda keng o’rganilishi zarur deb o’ylaymiz. Biz ushbu 
maqolamizda chog’ishtirma lingvistika orqali bu ikki halqning ayrim 
maqollari,topishmoqlari va iboralaridagi o’xshash va farqli jihatlarga to’xtalib o’tdik.
Yuqorida taʼkidlaganimizdek, Navoiy Attorni Qaqnusu, oʻzini Qaqnusbachaga 
oʻxshatishi faqatgina sanʼat nuqtai nazaridan boʻlmay, tasavvuf falsafasining 
uvaysiylik nazariyasiga binoan oʻzini ham Attorning ruhidan maʼnaviy tarbiya olgan 
deb hisoblaganligi uchun aytayotgan ekan. Zero, hazrat Navoiy bu borada haqli edi. U 
Attor ruhi orqali tarbiyalangan va kamolga yetgan ijodiy faoliyatining choʻqqisi 
boʻlmish “Lison ut-tayr” dostoni uni tushunib, mutoala etishga qodir kitobxonlarning 
qalbiga maʼrifat olovini yoqib, yashab kelmoqda.