Maxsus pedagogika

Bolaning 
rivojlanishida chetga chiqishlar aniqlangach, uni oilada
o ‘rganish.
2. Bola sog‘lig‘ini nazorat qilish, davolash uchun nazorat qilish.
3. Yordamchi maktab davrida bola sogklig‘ining nazorati uchun ulami 
izchil ko‘riklardan o ‘tkazib turish.
4. Bolani yordamchi maktab ta ’limiga yuborish uchun uni ruhiy-tibbiy- 
pedagogik komissiyada o ‘rganish.
5. Maktabga kelish oldidan bolani takroriy maktab tibbiy-pedagogik 
komissiyada o krganish.
6. 0 ‘qituvchi va tarbiyachi tomonidan bolani izchil ravishda, butun 
maktab ta’limi davomida o'rganish.
7. Bolani maktab ta ’limidan keyingi katamnestik o ‘rganish.
Bolani bunday m untazam , uzluksiz tekshirish, o ‘rganish barcha 
taraqqiyot davrlaridagi materiallar bilan obyektiv ravishda tanishtiradi. 
H ar bir tekshirilayotgan k o ‘rsatkich asosiy aqli zaiflikning asosiy 
ko'rsatkichi boigan umumlashtirishning rivojlanmaganligi bilan bog'liqligi 
c ’tiborga olinishi lozim. Shaxsning ayrim sifatlari tekshirilayotganda bir 
butunlik tamoyiliga alohida e ’tibor beriladi. Shaxsga bunday munosabatda 
bolish bolaga ijobiy va salbiy xislatlar yiglndisi deb qarash emas, balki 
uni o lziga xos butunlik deb tushunmog‘imiz darkor. Shu asosda asosiy nuqson 
va ikkilamchi hosilalami to kg‘ri aniqlashimiz mumkin.
Savol va topshiriqlar
1. Oligofrenopedagogikaning umumpedagogik va maxsus vazifalari nimalardan 
iborat?
2. Oligofrenopedagogika fanining mavzu bahsi nimadan iborat?
3. Oligofrenopedagogikaning asosiy metodologik asoslarini ko‘rsating.
4. Oligofrenopedagogika qayii ilmiy fanlar bilan yaqin aloqada va bu aloqalar 
nimalarda namoyon bo‘ladi?
1.5. Aqli zaif bolalar — o‘rguriisb, tarbiya va ta’lim manbai
Oligofrenopedagogika fanining mavzu bahsi, aqli zaif bolalar ta ’lim- 
tarbiyasi, ulardagi nuqsonni tuzatish defektologiya fanining alohida 
e ’tibor berib kelgan sohasidir. Aqli zaiflikning yengil darajalarida bu 
nuqson tashqaridan qaraganda uncha ko‘zga tashlanm aydi (1,2,3,4,5- 
rasmlar). Bunday bolalardagi odatdagi nuqsonni tengqurlaridan ajratib 
olish ham, ko‘p hollarda, qiyinchilik tugkdiradi. Ba’zi hoiiarda tegishli 
ta ’lim -tarbiya amalga oshirilm asa, bunday bolalar pedagogik qarovsiz 
bolalar safiga kirib qoladilar. K o‘p hollarda yengil darajadagi aqli zaiflik 
hollari ilk yoshlarda aniqlab olinmasligi natijasida rivojlanishi orqada
14

---

1-rasm.
Debil darajasidagi aqli zaif o ‘g‘il bola.
qolgan, sustlashgan bolalarga aralashtirib yuboriladi. N uqsonli bolalarni 
diagnostika qilish ishlaridagi xatoliklar ba'zi hollarda ko‘ngilsiz natijalarga 
olib kelishi m um kin. M asalan, om m aviy m aktabga tushib qolgan aqli 
z a if b o la n u q s o n s iz te n g q u rla ri sin g a ri u la r b ila n birg a o kquv 
m a te ria lla rin i o ‘z la sh tira o lm ay d i. 0 ‘z v aqtida m alak ali y ordam
olm ag an d an keyin borgan sari b unday b olalarning bilim saviyalari 
pasayib, surunkali o kzlashtirm ovchilar qatoriga kirib qoladilar. Xuddi 
shu tarzda aqli zaiflar qatoriga n o to ‘g‘ri q o ‘shib q o lyilgan nuqsonsiz 
bola su n ’iy ravishda o kz rivojlanishida orqada qola boshlaydi. Chunki 
nuqsonli bolalar ta ’limi m ateriallari unga yengillik qiladi, u o ‘z ong- 
bilim doirasiga m os bilim olmasligi natijasida uning aqliy rivojlanishi 
sekinlashadi. Y ordam chi m aktab dasturi m ateriallari elem entar, sodda 
m azm unda tuzilganligi uchun nuqsonsiz bolalarning bilishga b o ‘lgan
15

---

talablarini qondira olm aydi. Bolaning aqliy rivojlanishigina em as, balki 
um um iy rivojlanishi ham o rqada qoladi. A yniqsa, shaxsiy sifatlari 
n o to ‘g kri shakllana boshlaydi. B ulardan tashqari, bunday bolalarning 
o ta-o n alarig a ham o g ‘ir ruhiy t a ’sir yetkaziladi. B unday noxush, 
k o kngilsiz h o latla r aqli zaiflikn in g m o h iy atin i tu sh u n ib yetm aslik 
natijasida sodir b o kladi. Shuning u chun oligofrenopedagogikada aqli 
zaiflik masalasi alohida o ‘rganishni talab etadigan m avzulardan biridir. 
Aqli zaiflik deganda m e ’yoriy ruhiy rivojlanishdan chetlashib, haqiqiy, 
aynan aqliy nuqsonlikka olib keluvchi holat tushuniladi. Bunday holat 
«aqli zaiflik» nom i bilan atala boshlandi. Bu yerda «aqli qoloqlik» bilan 
«aqli zaiflik» tushunchasi orasida hech qanday farq yo‘q. A m m o keyingi 
yillarda «aqli qoloqlik» tushunchasiga e ’tibor kuchaym oqda. Q andaydir 
ilmiy asoslar yetarli b o ‘lm asa-da, turli m anbalarda b a ’zan bir-birini
2-rasm.
Debil darajasidagi aqli zaif o ‘g‘il bola. 
16

---

t o ‘Id iru v c h i fik rla r u c h ra b tu ra d i. «Aqli zaif» yoki «aqli kam » 
tushunch alarida aqlning yetarli emasligi qayd etiladi. «Aqli qoloq»likda 
esa a q ln in g y e ta rli e m a slig in i e ’t ir o f e tish b ila n b irg a , a q ln in g
rivojlanish im koniyatlarini inkor etm aydi. C hunki sekinlashish, orqada 
qolish deganda rivojlanish to ‘xtagan degan m a ’no kelib chiqm aydi.
So‘nggi yillarda aqli zaiflik mohiyatini tushuntirishda m a’lum ruhiy 
kasalliklar em as, balki qobiliyatlarining rivojlanmasligi asosida kelib 
chiqadigan xulqning buzilishidir, deb ko‘rsatish odat tusiga kirib qolmoqda. 
Shular asosida noto‘g‘ri holda «aqliy qoloqlik» tushunchasi kengaytirilib, 
unga pedagogik qarovsiz bolalar, ruhiy rivojlanishi sustlashgan bolalar, 
huquq-tartib normalarini buzuvchi bolalar ham kiritilmoqda.
Aqli zaiflikning m ohiyatini nuqsonning m oddiy asosi bilan bog‘lab, 
bunga bosh m iyaning organik buzilishini k o ‘rsatadilar. B oshqacha
2 - 3 3