Maxsus pedagogika

1.2. Oligofrenopedagogika fanining mavzu bahsi va uslublari
1920-yillardan respublikamizda turli nuqsoniilar ta’lim-tarbiyasi* o‘ziga 
xos mazmun kasb eta boshladi. Kishilik jamiyati tarixida birinchi marta 
rivojlanishida turli nuqsonlari boigan bolalar umumjamiyat e’tiboriga olindi. 
Ular uchun barcha qulayliklarga ega boigan maxsus maktablar ochildi. 
Yordamchi maktablardagi pedagogik jarayonlaming nazariy asosini maxsus 
fan — oligofrenopedagogika tashkil etadi (grek tilida «oli-gos» - kam, «fren»
— aql degani).
Oligofrenopedagogika — aqli zaif bolalarni tarbiyalash va o ‘qitish 
h a q id a g i fan b o l i b , d e fe k to lo g iy a n in g b ir q ism i h is o b la n a d i. 
Pedagogikaning um um pedagogik va didaktik tam oyillarini q o lla sh aqli 
zaif bolalar ta ’lim -tarbiyasida o ‘ziga xos xususiyatlar kasb etadi. T a ’limiy 
m ateriallarni tanlash, m ehnat tayyorgarligini aniqlash, aqli zaif bolalarni 
jism oniy rivojlantirish ishlari tuzatish m azm unini kasb etishi kerak. 
Tuzatish (korreksiya) deganda aqli zaif bolalarning jism oniy va ruhiy 
nuqsonlarini to kg‘rilash, yum shatish, hayotga moslashtirish tushuniladi. 
T u zatish ish la rid a nuqso nli b o lan in g rivojlanish im k o n iy atlarig a 
asoslaniladi.
7

---

Aqli zaif bola deganda bosh miyasining organik buzilishi natijasida bilish 
faoliyatlarining turg‘un pasayishini tushunamiz. Aqli zaif bolalarni o ‘qitish, 
tarbiyalash va ularni o^ganishning nazariy masalalari qator fanlaming 
yutuqlariga asoslanadi. Oligofrenopedagogika umumiy psixologiya, maxsus 
psixologiya, oligofreniya klinikasi, logopediya, pediatriya, nevropatologiya, 
anatomiya, fiziologiya, genetika, bioximiya va boshqa fanlar bilan bog‘liq 
bo‘lib, ulaming yutuqlaridan keng foydalanadi.
Oligofrenopedagogika m aorif xodim larini, onalarni, defektologiya 
fakulteti talabalarini yordam chi maktablardagi ta ’lim -tarbiya ishining 
o ‘ziga xos tom onlari, aqli zaif bolalarning bilim egallash xususiyatlari 
haqidagi tegishli m a ’lu m o tlar bilan q u ro llan tirad i. H ar bir fanda 
boiganidek, oligofrenopedagogika ham o ‘ziga xos rivojlanish, shakllanish 
tarixiga ega.
Aqli zaif bolalar ta ’lim-tarbiyasi masalalari bilan shug‘ullanish ishlari 
boshlanganiga 200 yildan oshgan bo‘lsa-da, bir tizimda atroflicha, bir 
butun, tugallangan ishlar XX asr boshlariga to ‘g"ri keladi. Kuzatish va 
q id iru v ish la rin in g u zo q m u d d a tlilig i, ta jrib a la rn in g s e k in -a s ta
to ‘planganligi, ayrim nazariy xulosalarga kelish uchun uzoq vaqt talab 
qilinganligi sababli oligofrenopedagogika fanining izchil tarixi nisbatan 
qisqargan.
Oligofrenopedagogika fanining dastlabki, boshlang‘ich davri aqli 
zaiflikning mohiyatini aniqlash bilan xarakterlanadi. Birinchi marta psixiatr
F. Platter
(1537-1614) ruhiy kasalliklar orasidan aqli zaif bolalarni ajratib 
berdi. Aqli zaif bolalarni tasniflash, ularga klinik tavsifnoma berish ishlari
F. Pinel
(1775—1838), 
J. Eskirol(
1772—1840) tomonidan bajarildi. J. Eskirol 
birinchi marta «aqli zaiflik» atamasini fanga kiritadi.
XIX asr m o b ay n id a ja m iy a td a r o ‘y bergan ijtim o iy -iq tiso d iy
o ‘zgarishlar tufayli nuqsonli bolalarga alohida e ’tibor berish zarurligi 
haqida jam oatchilik fikri yuzaga keldi. Shu jarayon asosida aqli zaiflikni 
d a v o la sh , d ia g n o stik a q ilish , ta sn ifla sh g a oid q a to r m a te ria lla r 
m atbuotda e ’lon qilina boshladi. Ularga pedagogik yordam ko‘rsatish 
haqida ham turli fikrlar yuzaga kela boshladi.
Aqli zaif bolalarni o ‘qitish va tarbiyalash nazariyasining shakllanishida 
E.Segen
(1812— 1880)ning pedagogik va ilmiy faoliyati katta o ‘rin egalladi. 
Ayniqsa, uning 1846-yilda yozilgan «Aqliy normal bolm agan bolalarning 
tarbiyasi, gigiyenasi va axloqiy davosi» asari oligofrenopedagogika fanida 
katta yutuq bo‘ldi.
E.Segen tom onidan aqli zaif bolalar tarbiyasi nazariy asoslarining 
c h u q u r ishlab chiqilishi bu y o ‘nalishdagi ilm iy ishlarning yanada 
jonlanishiga sabab bo‘ldi. Maxsus pedagogikaning yuzaga kelguniga qadar 
aqli zaif bolalar ta ’lim-tarbiyasi masalalari davolash pedagogikasidagi 
bahsli mavzu edi.
8

---

Davolash pedagogikasining asosiy g‘oyalari «ruhiy ortopediya» va «sen- 
somotor madaniyat» tushunchalari asosida berilar edi.
Bu yo‘nalish tarafdorlari (B.M ennel, A.Fuks, R.Vays, J.Filipp, Pol 
Bonkur, J. Dem or, O. Dekroli, M. Montessori va boshqalar) shaxsning 
shakllanishida irsiy om illarga k o 'p ro q e ’tibor berishgan bo ‘lsalar7da, 
nuqsoniilar ta ’lim -tarbiyasida pedagogika bilan tibbiyotni bir-birlariga 
yaqinlashtirishga katta hissa qo‘shdilar.
O.Dekroli va J. Dem orlaming ayrim ishlarida aqli zaiflarga pedagogik 
yordamning ijobiy tom onlari ochib berilgan. XIX asr oxirlari, XX asr 
boshlarida Yevropa va Amerikada aqliy nuqsonning yengil turlariga e ’tibor 
kuchaya bordi. Shu asosda shunday bolalar bilan ishlaydiganlar faoliyatida 
pedagogik yo‘nalish asosiy o ‘rinni egallay boshladi. Rus pedagoglari, 
psixologlari, shifokorlari — 
Ye.K.Grachyova
(1866-1934), 
V.P.Kashenko
(1870-1943), 
G.I.Rossolimo
(1860-1926), 
M.P.Postavskaya
(1865-1953), 
A.N. Graborov
(1885— 1949) va boshqalaming amaliy pedagogik faoliyatlarida 
bu fikrlar o ‘z aksini topdi. Rossiyada aqliy nuqsonli bolalaiga ijtimoiy tarbiya 
berish masalalari 
K.D.Ushinskiy
va 
P.F.Lesgaftning
pedagogik ishlarida, ilg‘or 
rus shifokorlari, fiziologlari va psixologlari -
V.M.Bexterev, I.M.Sechenov
,
I. P. Pavlov, I.V.Malyarevskiy
, 
G.Ya.Troshin, A.F.Lazurskiy
, 
A. V. Vladimirskiy
ishlarida rivojlantirildi. Ilg‘or rus ziyolilari chor hukumati bilan keskin 
kurashlar asosida o ‘zlarining zamonaviy, qimmatli fikrlarini olg‘a surdilar. 
Aqliy nuqsonlilikni o krganish, tasniflash, ta ’lim-tarbiya nazariyalarini ishlab 
chiqish, nuqsonlilikni to ‘g‘rilash borasida juda ko‘p yutuqlarga erishdilar.
1920-yillardan e ’tiboran sobiq ittifoqda ko‘rlar, karlar, aqli zaiflar va 
boshqa nuqsonlilarga sifat jihatidan yangi ijtimoiy tarbiya tizimi tashkil 
etildi. Shular asosida maxsus maktablardagi o ‘quv-tarbiya jarayonlarining 
nazariy asoslari ishlab chiqila b oshlandi. Bu ishlarga pedagogika, 
psixologiya, fiziologiya, tibbiyot sohasi vakillari, ijtim oiy ta ’m inot 
organlari, jam oat tashkilotlari jalb etildi. Rus olimlari A .N .G raborov, 
L.S. Vigotskiy va boshqalam ing m a’ruza va chiqishlarida aqli zaif bolalar 
ta’lim-tarbiyasining muhim yetakchi tamoyillari ochib berildi. Jamoa bo‘lib 
harakat qilish asosida nuqsonli b o lala r t a ’lim -tarb iy asin in g yangi 
m a q s a d la ri, v a z ifa la ri va asosiy ta m o y illa ri a n iq la n d i. M axsus 
pedagogikaning nazariy asoslari A .N .G raborov tom onidan tayyorlangan 
va Xarkovda bosm adan chiqqan «Defektologiya» o ‘quv q o ‘llanmasida 
ochib berildi. Keyinchalik ko'rlar, karlar, aqli zaiflar ta ’lim-tarbiyasi, 
diagnostikasi, differensiatsiya qilinishi asosida defektologiyaning yangi 
tarmoqlari: surdopedagogika, tiflopedagogika, oligofrenopedagogika va 
logopediya shakllana boshladi. A.N.Graborov, N.F.K uzm ina, F.M. Novik 
tom onidan yozilgan «Oligofrenopedagogika asoslari» o ‘quv q o ‘llanmasi 
chop etildi. Bu o kquv qo ‘llanmada birinchi marta sistemalashtirilgan holda 
aqli zaif bolalar t a ’lim -tarbiyasining nazariy asoslari ochib berildi.
9

---

Oligofrenopedagogika — aqli zaif bolalar ta ’limi, tarbiyasi ham da ular 
taraqqiyotidagi ruhiy, jismoniy nuqsonlarni to ‘g‘rilovchi fan sifatida yuzaga 
keldi.