Mavzu: O’smirlar orasida deviant xulqni keltrib chiqaruvchi psixologik omillar

- to’xtalib qolgan;
- qo’zg’aluvchan;
- gipertimli;
- distimik;
- affektiv-labilli;
- affektiv-ekzaltirlashgan;
-xavotirli;
-emotivli;
- introvertlashgan;
- ekstravertlashgan.
O’tib ketuvchi xulq-atvor quyidagi shakllarda namoyon bo’liigi mumkin:
- delinkvent xulq-atvor, ya’ni sud tartibida jazolanadigan kriminal darajaga yetmagan kichik qoidabuzarliklar;
- uydan qochib ketish va daydilik.
Delinkvent xulq-atvor dars qoldirish, aksilijtimoiy davralar bilan muloqotda bo’lish, bezorilik, o’zidan kichik va zaiflarni tahqirlash, pulini tortib olish, chayqovchilik, uy o’g’riligi, velosiped va motitsiklni olib qochishda namoyon bo’ladi. Uydan qochish va daydilik har uchinchi holatda delinkventlik bilan uyg’unlashadi. Amalda deviant xulqning barcha ko’rinishlari addiktivlik bilan muvofiqlashadi. Qabul qilingan axloqiy, ba’zi hollarda huquqiy normalardan og’ishni xarakterlovchi xulq deviantlik sifatida ko’riladi. U intizomsizlik, aksilijtimoiy, delinkvent va autoagressiv (suitsidallik va o’zini halok etuvchi) hatti-harakatlarni qamrab oladi. Bolalik va o’smirlik yoshida xarakter shakllanishidagi patologiyani o’rganishda katta xizmat O.V.Kerbikov va uning izdoshlariga tegishlidir. Mualliflar shaxsning orttirilgan turg’un patologiyasi yoki psixopatiya haqidagi ta’limotni ishlab chiqib, uning printsipial holatini shaxsning patologik shakllanishi o’zida salbiy ijtimoiy-psixologik omillar (noto’g’ri tarbiya, uzok muddatli shikastlantiruvchi vaziyat)ning surunkali patogen ta’siri ostida bola va o’smirning noto’kis shaxsining anomal yo’nalishda shakllanishini nazarda tutishi tashkil etadi.
SHunday qilib, o’smirlardagi deviatsiya - xulq-atvor buzilishlari sirasiga kiruvchi xulq-atvor og’ishlarining bir xil bo’lmagan tabiati va murakkab mexanizmini inobatga olib, bolalar va o’smirlar xulq-atvorida og’ishlar yuzaga kelishi sabablarini aniqlashga yo’naltirilgan.
Demak, deviant xulqli shaxs deb, birinchi navbatda, ahloqiy jihatdan qarindosh-urug’lari va do’stlarining ko’nglini og’ritadigan va atrofdagilarning hayoti uchun xavf tug’diradigan shaxslarga (individlarga) aytiladi. Katta yoshdagi individ avval boshdanoq ichki maqsadga intilish kuchiga ega bo’lib, shunga ko’ra, faolligining barcha ko’rinishlari yuzaga chiqadi. V.A.Petrovskiyning fikricha, bu o’ziga xos muvofiqlik postulatida (isbotsiz qabul qilinadigan qoida) ifodalanadi. Bu o’rinda har qanday ruhiy jarayonlar va xulqiy xatti-harakatlarning boshlang’ich moslashuv yo’nalishi haqida so’z yuritilmoqda. Muvofiqlik postulatlari uch turga ajratiladi: gomeostatik, gedonik (huzur-halovatga intilish insonga xos hislat deb hisoblovchi ahloqiy ta’limot), pragmatik.
Gomeostatik variantida muvofiqlik postulati muhit bilan o’zaro munosabatlardagi ziddiyatlarni bartaraf qilish, ruhiy zo’riqish darajasini pasaytirish, muvozanat o’rnatish shaklidagi talablar kabi namoyon bo’ladi.
Gedonik variantida kishining harakatlari ikki birlamchi affekt: qoniqish va azob orqali aniqlanadi; ahloqning namoyon bo’lishi esa qoniqishni maksimallashtirish va azobni kamaytirish sifatida izohlanadi.
Pragmatik variant maqbullashtirish tamoyilidan foydalanadi, bunda diqqat markaziga ahloqning tor amaliy jihati: foyda, naf yoki muvaffaqiyat qo’yiladi.
Demak, kishining voqelik (borliq) bilan o’zaro aloqalarining tahlili deviant ahloqni baholashning asosi bo’lib xizmat qiladi, zero me’yorning hukmron tamoyili shaxsning nimagadir yoki kimgadir (ya’ni real borliqqa) moslashuvidan kelib chiqadi.