Mavzu: Morfemika, morfema va uning turlari

• Qo`shimcha morfemalarning turlari
• So`zning leksik va grammatik ma’nolarini ifodalashiga ko`ra qo`shimchalar 2 turga bo`linadi:
• 1. So`z yasovchi qo`shimchalar;
• 2. Shakl yasovchi qo`shimchalar.
• So`z yasovchi qo`shimchalar yangi leksik ma’noli so`z hosil qiladigan qo`shimchalardir. Masalan, ishla, ishchi, ishchan, ishli, ishsiz kabi so`zlarda ish o`zagidan –la, -chi, -chan, -li, -siz so`z yasovchi qo`shimchalari yordamida ot, sifat, fe’l turkumlariga oid yangi so`zlar yasalgan.

Shakl yasovchi qo`shimchalar yangi so`z yasamaydigan, so`zlarning grammatik formalarini shakllantiradigan va turli grammatik ma’nolarni anglatadigan qo`shimchalardir. Masalan, talabalarimizning so`zida –lar, -imiz, -ning qo`shimchalari, kelmading so`zida –ma, -di, -ng qo`shimchalari qatnashgan bo`lib, ulardagi –lar ko`plik ma’nosini, -imiz I-shaxs ko`plik ma’nosini, -ning qaratqich kelishigi ma’nosini, -ma fe’lning inkor ma’nosini, -di fe’lning o`tgan zamon ma’nosini, -ng fe’lning shaxs-son (II-shaxs) ma’nosini ifodalaydi. Shakl yasovchi qo`shimchalardan otlardagi egalik, kelishik fe’llaridagi shaxs-son qo`shimchalari vazifasiga ko`ra boshqa shakl yasovchilardan farqlanadi. Ular sintaktik munosabatni ifodalaydi. Masalan, Men do`stimni ko`rdim gapida so`zlarning sintaktik munosabati, so`zlarning o`zaro bir-biriga bog`lanishi I-shaxs egalik qo`shimchasi –im, tushum kelishigining qo`shimchasi –ni va shaxs-son qo`shimchasi –m yordamida amalga oshirilgan.

Shakl yasovchilar kategorial va nokategorial shakl yasovchi turlariga bo`lib ham o`rganiladi. Kategorial shakl yasovchilar so`z turkumlaridagi grammatik kategoriyalarga xos shakl yasaydi. Bunday shakl yasovchilarga otlardagi egalik, kelishik, ko`plik; fe’llardagi zamon, mayl, nisbat, shaxs-son; sifatlardagi daraja shakllarini yasovchi qo`shimchalar kiradi. Nokategorial shakl yasovchilar grammatik kategoriyalarga xos bo`lmagan grammatik shakllarni yasaydi. Bularga otlardagi erkalash, kichraytirish (kitobcha, toychoq, bo`taloq, kelinchak); fe’llardagi sifatdosh (o`qigan), ravishdosh (o`qib, yugurib) shakllarini yasovchilar kiradi.