Mavzu: Alisher Navoiyning hayoti va ijodi. Reja

Tarjimai holi. Zokirjon Xolmuhammad o'g'li 1859-yilda Qo'qon shahrida mayda savdogar oilasida tug'ildi. Zokirjonning otasi Xolmuhammad zamonasining ilmlilaridan bo'lgan, shunmg uchun ham farzandinining o'qishiga ham be'etibor bo'lmaydi. Zokirjon 7 yoshga to'lganda, otasi uni Muhammad Olim ismli maktabdorga shogirdlikka beradi. Talabchan ota farzandini yaxshi o'qitishini talab qilib: "Zokirjon maktabga kelmasa, yo kelib darsni o'qimasa, tanbih qilg'aysiz, eti sizniki, ustoxoni meniki",— deydi.

Zehni o'tkir Zokirjon tez kunda mayda suralarni yod olib, so'ng "taxtaga" (alifbe o'rganishga) tushadi. 6 oy ichida haftiyakni tamomlab, Qur'onga tushadi, Qur'oni karim xatmidan so'ng "Chor kitob" mutolaasi bilan mashg'ul bo'ladi, xatlar mashq qiladi. 8 yoshida buyuk shoir Farididdin Attorning "Mantiqut-tayr" asarini 6 oy ichida o'qib tamomlaydi va undan keyin Mirzo Bedil va Hofiz devonlarini o'qiy boshlaydi.

9 yoshida Zokirjon Navoiyning "Chor devon"ini mutolaa qiladi. U ustozning asarlarini shu qadar berilib, sevib o'qiydiki, hatto Navoiyni tushida ham ko'radi. Tushida Navoiy va uning davrasidagi "aziz"lardan oq fotiha oladi. Ko'p o'tmay, tush ta'biri haqiqatga aylanib, 9 yoshli Zokirjonning yuragini allanechuk hayajon bosadi va quyidagi bayt paydo bo'ladi:

Mening maktab aro buldur murodim,

Xatimdek chiqsa imlo-u savodim.

Shundan keyin Mulla Qambarali degan xushxat kishidan xattotlik sirlarini o'rganadi. 11 yoshida Ashur Muhammad qori xizmatiga borib, Qur'on qiroati bo'yicha ta'lim oladi. 12 yoshida poshshaxo'ja ismli mudarrisga shogird tushib, arab tili va uning grammatikasi (sarf va nahvi)ga oid "Bidon", "Avomil", "Hara kot", "Kofiya" kitoblaridan tahsil oladi. 14 yoshida "savodi takmil uchun" madrasaga o'qishga kirdi. Ammo zamon nosozliklari o'qishni davom ettirishga imkon bermadi. Qo'qon xonligi tugatiladi, madrasalar yopiladi, bo'lajak shoir tirikchilik ishlariga nmshg'ul bo'lishga majbur bo'ladi. Zokirjonning bir tog'asi Yangi Marg'ilon shahrida do'kon ochib, savdo ishlari bilan shug'ullanar edi. Shu do'kondor tog'asining taklifi bilan 1878-yilda 19 yoshi­da Yangi Marg'ilonga borib, bir qancha muddat savdo ishlari bilan band bo'ladi. Bu yerda ham tahsil va ijodni davom ettiradi. Marg'ilonning Furqat Hoji domla, Qarshiy domla kabi ilg'or ma'rifatparvarlari bilan tanishib, ilmiy-adabiy anjumanlarda ishtirok etadi. Yana o'zi xususiy darslar ham beradi, mehnatkashlarning arizalarini yozib berib, ularning hojatlarini chiqaradi, bir so'z bilan aytganda, xattotlik ham qiladi. Bu yillarda u "Furqat" ("hijron","ayriliq" ma'nosini bildiradi) taxallusli she'rlari bilan butun Farg'ona vodiysiga tanilgan edi.

Furqat otasining da'vati bilan 1880-yilda Qo'qonga qaytib keladi, oila quradi, qalb istagidagi o'z davrasini topadi. Muqimiy, Muhyi, Zavqiy, Nisbat, Muhayyir kabi shoirlarning rauhitida shoir Furqat yanada jo'shib ijod qiladi. Do'stlar davrasi, she'r shukuhidan ilhomlangan Furqat shunday yozadi: "...Va asr shuarolarikim, chunonchi, mavlono Muhyi va mavlono Zavqiy va mavlono Nisbatdurlar, hamisha majlis bunyod aylab, zodai tab'larimizdin mushoara qilur erduk. Va ba'zi vaqt ishq tavsifi va husn ta'rifida g'azal mashq aylab va gohi qadimiy shuarolar devonlaridin bir sho'x g'azalni topib, anga har qaysimiz alohida muxammas bog'lar erduk..."

Ayni shu davrlarda Furqat faqat she'rlargina emas, balki "Hamniomi hayol" deb nomlangan risola ham yozadi. "Nuh manzar", "Chor darvesh" degan asarlarni fors tilidan o'zbek tiliga tarjima qiladi. Ma'lumotlarga qaraganda, Furqat 1886 —87-yillarda yana arg'ilonga kelgan va Jome' masjididan bir hujra olib, shu yerda istiqomat qilgan. Muhammad Sharif degan bir savdogar do'stining ko'magida do'kon ham ochgan. Bu yerda bir qancha shoirlar bilan do'stlashadi, adabiy aloqa o'rnatadi.

Furqat Toshkentda. Shoir Furqatning 1889- 1891-yillar Toshkentdagi hayotining taqdirida ayricha rol o'ynaydi. Furqat sayohat orzusida Marg'ilondan o'z yurtiga qaytib, u yerda bir kun turgach, Xo'jandga yo'l oladi. Xo'jandda u shoir Toshxo'ja Asiriy bilan uchrashadi. Bu yerda biroz betob ham bo'lib qoladi. Shunday bo'lsa-da, safarni davom ettirib, 1889-yilning iyun oyida Toshkentga keladi. Bu yerda Hoji A'zam de­gan g'oyibona do'sti bilan topishadi, uning ko'magida "Ko'kaldosh" madrasasiga joylashadi. 9 oy shu madrasada yashaydi. Xo'janddan kasallanib kelgan shoir hali batamom tuzalmagan edi. Bu vaqt ichida Hoji A'zam uning issiq-sovug'idan xabar olib_r mehribonchilik ko'rsatib turdi. Bu kishining yordami bilan Toshkentning ilg'or ziyolilari - Sattorxon Abdug'afforov, Saidrasul Saidazimov, Sharifxo'ja Poshshoxo'ja o'g'li, Muhiddinxo'ja Hakimxo'ja o'g'li kabilar bilan tanishadi. Hatto Sharif­xo'ja suhbatlarning birida shoirga taxallusini o'zgartirish haqida maslahat beradi. Shoir Sharifxo'janing taklifiga ko'ra bir muddat "Furqat" ("ayriliq", " judolik") emas, "Farhat" ("shodlik", "xursandlik") taxallusi bilan she'rlar ham yozgan. Furqat Toshkentning madaniy hayoti bilan doimo qiziqib yashadi. Teatrlarga bordi, vistavkalarni tamosho qildi, gimnaziya darsxonalarini ko'zdan kechirdi va taassurotlarini "Gimnaziya", "Ilm xosiyati", "Vistavka xususida", "Suvorov haqida doston", "Nag'ma bazmi xususida" kabi asarlarida bayon qildi.

Furqatning "Turkiston viloyati gazeti" muharriri, Toshkent Erlar gimnaziyasining direktori N.P.Ostroumov bilan tanishuvi uni shu gazet bilan doimiy bog'ladi. Ma'lum muddat mazkur gazetaning tarjimoni bo'lib ham ishladi. Yuqoridagi she'rlari ham, keyingi yillardagi va safar taassurotlari ham "Turkiston viloyati gazeti"da batafsil berib borildi. Shuningdek, "Ho'qandlik Zokirjon Furqatning ahvoloti, o'zi yozg'onlari" deb atalgan tarjimai holi ham aynan shu gazetaning 1891-yildagi bir necha sonlarida bosilib chiqdi. Mutaxassislar esa uni "Furqatnoma" deb ataydilar.

Furqat chet ellarda. Shoir 1891-yilning mayida Toshkentdan chiqib, Samarqandga bordi. Bu yerda xat orqali tanishgan g'oyibona do'sti Mirzo Buxoriy bilan uchrashdi. Bir necha kun shu yerda yashadi, iyulning o'rtalarida Buxoroga yo'l oldi, oyning oxirlarida Buxoroning Kogon temir yo'l vokzalidan poezdga o'tirib, Marv, Ashxobod, Boku_r Botum orqali ikki oycha yo'l bosib, sentyabrning oxirlarida Istanbulga yetib keldi. Kuz va qishni shu shaharda o'tkazdi. Bu yerda shoir toshkentlik qadrdonlarini sog'inib, ularga maktub tarzida 280 misrali "Sabog'a xitob" masnaviysini bitdi. She'rda shoirning Vatanidan chiqib ketganiga hali bir yil bo'lmasdan, yurtini, do'stlarini, ma'shuqasini sog'ingani, ularni qo'msayotgani, o'zini juda g'arib va musofir his qilayotgani aks etgan. Uning sog'inchlari samimiy. U Istan­bul "mardum" (kishi)larining sayru sayohat qilib yurganini ko'rar ekan, o'zining yor-u do'stlari yodiga tushadi va ularni entikib sog'inadi. Shayxontohurlik do'sti Mahmudxo'jani orziqib sog'inar ekan, uni "oshno" emas, "ag'o"dek bo'lib qolganini, unga qilgan ko'p "mehr-u shafqat", "ehson-u muruvvat'larini bot-bot eslaydi:

Muhtbbatlik menga bir oshnodur,

Na tanho oshno, balkim ag'odur.

Manga ko'p aylagan ul mehru shafqat,

Qilib haqqimda ehsonu muruvvat.

Furqat Istanbuldan Yunoniston (Gretsiya)ga o'tdi, Bulg'oriya (Bolgariya)da bo'ldi. 1892-yilning mayiyun oylarida Arabistonga borib, haj ziyoratini o'tadi. Shu yilning 25-avgustida Hindistonda bo'ldi, 10-sentabrda Bombeyga yetib keldi. U Bombeydan Toshkentdagi qadrdonlariga yozgan she'riy nomalarida shahar taassurotlarini shunday bayon etadi:

Yer yuzuda ko'rmadim Bombay kabi shahri azim,

Garchi kezdim, Misr ila Istambulu Bulg'orlar.

Bu yerda 6 oy chamasi yashaydi. 1893-yilning 20-martida Kashmirga keladi, undan Tibet va Xo'tan orqali Yorkentga o'tadi va shu yerda umrining oxirigacha yashab qoladi. Shoirning ikki yarim yillik safari Yorkentda yakunlanadi. Shoir Qashqardagi Rusiya Musulmon idorasida kotib bo'lib ishlaydi, ilmi nujum (astronomiya) va tabobat bilan shug'ullanadi. Ra'noxon degan qizga uylanadi. Nozimjon va Hakimjon ismli farzandlar ko'radi. Zokirjon Furqat 1909-yili 50 yoshida Yorkentda vafot etdi.

Ko'rinib turibdiki, Furqat hayoti vatandan judolikda kechdi. Uning chet elga ketishi va qolib ketishi shoir ixtiyori bilan sodir bo'lmagan. Adabiyotshunos olim Sh.Yusupov "Furqat yo'llarida" monografiyasida Furqat yirik shaxs ekanligi, uni yurtda yashab, ijod qilishligi rus davlatining "qudratini" uzoq saqlanishligiga g'ovbo'lishi mumkin degan hadikda qolgan N.P. Ostroumovning tazyiqi va ta'qibiga ko'ra Vatandan chiqib ketishga majbur bo'lganligini arxiv hujjatlari hamda ishonchli manbalar asosida e'tiborli, ilmiy mulohazasini bayon qilgan. Yuqorida biz shoirning rus ilmi va madaniyati haqidagi she'rlarini keltirgan edik. Shoirning bu she'rlari rus davlatining obro'sini oshirish maqsadida emas, balki Yevropa va rus madaniyatini o'z foydamizga xizmat qildirish zarur degan xulosani targ'ib qilish niyatida yozilgan asarlar edi. Tabiiyki, N.Ostroumov Furqatning donish va yuqori saviyali shaxs ekanligini juda yaxshi bilgan, shuning uchun ham shoirni Turkistonda yashashligi unga "xavf" bo'lib tuyulgan.
 Tayanch tushunchalar:

eti sizniki, ustoxoni meniki sura haftiyak Qur’on

Chor kitob Gimnaziya Furqat Farhat

 Savol va topshiriqlar:

1. 
   Furqatning yoshlik va balog'at yillari haqida gapiring.
   
2. 
   Shoir hayotining murakkabligini nimalarda ko'rasiz? Nega u vataniga qayta olmadi?
   
3. 
   Nega rusiya ilm-fanini ko'rdi-yu, istibdodini payqamadi?
   
4. 
   Furqatning mumtoz shoirlarimiz ijodiga bo'lgan muhabbatini nimalarda ko'rasiz?
   
5. 
   Furqatning Toshkentdagi hayoti uning shaxsiy taqdiridahamda ijodida qanday rol o'ynaydi?
   

 Adabiyotlar:

1. 
   S.Matjon, Sh.Sariyev. O’zbek adabiyoti. T., 2007
   
2. 
   B.Qosimov, N.Jumaxo’ja. O’zbek adabiyoti. 10-sinf uchun darslik.T., 2001
   
3. 
   B.Jalilov va bosh. O’zbek adabiyoti. T., 2006
   
4. 
   B.To’xliyev. Adabiyot . T., 2005
   

Mavzu: Furqat – ma’rifatparvar shoir.
R E J A:

1. 
   Furqat lirikasi.
   
2. 
   Furqat – ma’rifatparvar shoir.
   
3. 
   "Bormasmiz" g'azali.
   

Furqat lirikasi. Furqat — lirik shoir. Shoir lirik merosining eng yuqori mavqeini asosan g'azallar egallaydi. Mutaxassislarning belgilashicha, g'azallarining umumiy adadi 200 atrofida. Furqat so'z san'atkori sifatida "Bahor ayyomida”, "Bir qamar siymoni ko'rdim", "Chiroylik", " Kokuling", "Yuzlaringdin sharm etib",. "Adashganman" kabi bir qancha go'zal, aqlni hayratga soluvchi nurafshon she'rlar yaratdi. Shoir lirikasi g'oya va mazmun jihatidan ham, badiiy jihatdan ham yuqori saviyadagi asarlar bo'lib, unda ichki kechinmalar, fikr va hislar, kishi ruhining eng nozik tuyg'ulari ifoda etiladi. Furqatning purma'noli asarlar bitishida mumtoz shoirlarimiz ijodidan yaxshigina bahramand bolganligi yordam berdi. Aytmoqchimizki, ulug' Navoiy va Fuzuliylardan saboq oldi, ularni o'ziga ustoz deb bildi. Ustozlarning merosiga muhabbat bilan qaragan Furqat bir umr ulardan oziqalandi va ilhom oldi, g'oyaviylik va badiiylikni o'rgandi. Navoiyning juda ko'p g'azallariga muxammas taxmislar, naziralar bog'laydi, o'tkir fikr va g'oyalarni ifoda qilishda Navoiyga yaqinlashadi. Tubanda shoir ijodidagi hazrat Navoiyning "Do'st" radifli g'azaliga bog'lagan muxammasning oxirgi bandini o'qiymiz:
Furqato, ich zahr ayog'i kelsa, qonma do'stdin,

Talx кот o'ldim dema, hargiz o'soruna do'stdin,

Tonimaslik qilsa ham harchand tonma do'stdin

Ey Navoiy, necha dushman bo'lsa, tonma do'stdin

Chunki bo'lmushdir senga yuz ming tamanno birla do'st
Furqat Navoiyning do'stlikni ulug'lovchi olijanob g'oyalarim tasdiqlaydi, o'z fikricha kengaytiradi, aytish mumkinki xalqchil she’rlarni yanada ommalashtiradi.

Yana shoir Furqat Ozarbayjon adabiyotining ulug' siymosi Fuzuliyning ham nozik fikrlariga jo'r bo'ladi. Furqat Fuzuliyning:

Surmadin ko'zlar qaro, allar xinodin lolarang,

Hech shohid yo'qki, bu rangi-la sansan sho'x shang, -
kabi misralaridan ilhomlanadi, bu ilhom Furqat nazmida mavzu va ohang uyg'unligi darajasiga ko'tarilib, unga ruhan tazmin bo lib yaqinlashadi:
Surmadin ko'zlar qaro, qo'llar xinodin lolarang,

G'ozadin yuzlarda tobu o'smadin qoshlar tarang.
Furqatning muhabbat lirikasi o'ziga xos chizgilarda beriladi. Undagi oshiqnmg kechinmalari, iztiroblari, rashki, sevgi qasamyodlari ham, mahbubaning nozu karashmalari-yu husn-u malohati ham boshqa shoirlarnikiga o'xshamaydigan, kutilmagan lavhalarda tasvir etiladi. Qarangki, shoir tasviridagi ma'shuqa husnda tengsiz, uninq jamolini qancha "vasf" qilsa ham, shoirlar minglab kitoblar yozsa ham, ado qilib bo'lmaydi:

Jamoli bokamoling qaysi bir vasfin ado qilg'oy,

Daqoyiq bobida shoir agar yuz ming kitob aylar.
O'shal mahbubaning chiroyu chimmatidan, nafaqat muhibu shoir, balki gulzordagi gullar ham lol-u hayron. Ular bu malohatning go'zal ynzlaridan uyalib, "har yil bahor ayyomida" bir boragina ko'rinadi, o'shanda ham o'zlarini mahbubaga fido qilib yo'llariga poyondoz" bo'ladilar:
Yuzlaringdin sharm etib gulshanda, ey ruxsor gul,

Ko'rinur har yil bahor ayyomida bir bor gul.

Vahki, solmish o'zini yo'lingg'a poyandoz etib,

Qo'y qadam, gar jon-u dildan bo'lsa minnatdor gul.
Tavsifiy uslubdagi ushbu baytlarda mahbuba jamoli kuylangan. Shoir bu go'zallikning badiiy kashfiyotini istiora, tajnis, istixroj, nido san'atlari orqali yaratadiki, bu esa she'rga oroyish va mazmun baxsh etadi. Birinchi misrada "gul" deya shoir mahbubaga ishora qilib, istiora qo'llaydi. Baytlarda bir jins va bir shakldagi "gul" so'zi ikki ma'noda, ya'ni birinchisida "mahbuba" va ikkinchisida asl gul ma'nosida qo'llangan. Shoir bu so'z o'yinini yaratish natijasida bir so'z bilan bir necha ma'noni ifodalashga erishgan. Bu o'rinda tajnisning go'zal namunasi paydo bo'lgan. Birinchi misradagi "gul" va "gulshan" o'zakdosh so'zlaridan ishtiqoq san'ati vujudga kelgan bo'lsa, yana shu misradagi go'zal yorga "ey ruxsor gul" deya murojaatidan nido san'ati hosil bo'ladi.

Shoir tavsif etgan mahbubaning go'zal raftoridan gullargina "sharm"da emas, uni ko'rgan to'lin oy ham "parishon'likdan yo'llaridan adashgusi. Shuning uchun lirik qahramon mahbubaga bir muruvvat qil, kechasi husningni ko'rsatib, o'rim sochlaringni yoyma, toki oyning xayoli parishon bo'lib, yo'ldan adashmasun, deb najot so'raydi:

Yo'l adoshib ko'kda oy holi parishon o'lmasun,

Bir muruvvat ko'rgaz-u tarqatmagisu kechalar.
Bu latif bayt tashxis (jonlantirish) san'atining noyob durdonasi hisoblanadi.

Shoir mahbubani tashqi ko'rinishini "To'kkali jallod erur ishq ahlidin qon ko'zlaring", "dilbaro, qildi meni ko'b zoru sargardon qoshing", "dilbaro, boshing uza chun toji sulton kokuling" deya alohida-alohida ta'rif-tavsif etadi. Shoir tasviridagi bu go'zal husnda qanchalik dilbar bo'lsa, nozu karashmada ham shunchalik ustamon:

Ko'z uchidin qil nigoh, ey sho'xi tannoz, ozgina,

Husn shohisen, gadoni et sarafroz ozgina.
Yorining visolini qo'msab fig'onlar chekkan oshiqning berahm ma'shuqa sitamlaridan sabri to'ldi, so'zlarida, so'roqlarida qat'iylashdi:
Ko'ngli jafog'a moyilu ko'b bag'ri toshsen,

Berahmlik qilursan tag'i, ey jon, qachongacha?
Shoirning badiiy fikri quruq va yalang'och emas. Mazkur birgina baytda tanosub ("ko'ngli jafog'a moyil", "bag'ritosh", "berahm"), istiora ("eyjon"), nido ("ey jon"), tajohul ul-orif ("qa­chongacha?") san'atlarining qo'llanishi muhib kechinmalarini badiiy inkishof etishda qo'l keladi. Oshiq qanchalar yor ishqida jafolar chekmasin, sevgida sadoqatli, sobit va sodiq:

Ko'r bo'lsun ko'zlarimkim, o'zgaga solsam nazar,

Jonga o't tushsun agar sendin bo'lak yor aylasam.

Ham ko'ngul yuz pora bo'lsun, mayl qilsam o'zgaga,

Til kesilsun o'zgag'a bir harf guftor aylasam.
E'tibor berilsa, muhabbatni nozik fahm etish va ishq tabiatini belgilashda g'oyat ohorli satrlar. Bunday kutilmagan lavha — "ishqiy ahdnoma" yoxud "sevgi qasamyodi" boshqa hech bir shoirda Furqat miqyosida berilmagan. Furqat ijodida mavzular ko'lami keng. Shoir ijodida rnuhabbat mavzui bilan bir qatorda, ijtimoiy muhitdan norozilik kayfiyatida tug'ilgan ruhiy holat-kechinmalar aks etuvchi bir qancha hasratnamo she'rlari, shuningdek, Vatan ishqida yozilgan g'urbat motividagi talaygina asarlari mayjud.
Charxi kajraftorning bir shevasidin dog'men,

Ayshni nodon surub, kulfatni dono tortadur, —
kabi baytlarida jamiyat tartiblaridan hasrat, nolish va shikoyat kayfiyati hukm sursa,
Vatanning ishtiyoqin tortaram g'urbat g'ami birlan,

Turub erdim qutulmay g'ussa-u ranj-u inolardin, —
baytida esa shoirning Vatanga bo'lgan muhabbati va g'urbat alamlari sezilib turadi.

"Bormasmiz" g'azali. Furqatning har bir latif g'azalida sof muhabbat madhi, beqarorlik va bevafolikka nafrati, tabiatning go'zal tasviri ifodalanar ekan, undagi tagma'no jamiyat va hay-otning ko'p masalalariga borib taqaladi. Shuningdek, shoir ijo­dida insoniy qadr-qimmat, milliy g'urur va millatning yuksak sha'nini himoya qiluvchi she'rlar ham uchraydi. "Bormasmiz" radifli g'azali aynan shu masalada. Shu o'rinda ta'kidlash lozimki_r mazkur g'azal musalsal g'azalning go'zal namunasidir. Ya'ni tubanda biz tahlilga tortgan she'r musalsal g'azal talablariga ko'ra, g'azal tarkibidagi lirik voqea, manzara, fikr va kechinmalar satrlar silsilasida darajama-daraja rivojlanib, o'sib boradi. G'azal shunday boshlanadi:
Biz istig'no eli_r qichqirmag'on mavog'a bormasmiz,

Адат chandiki xirman aylasa dunyog'a bormasmiz.
Matla'ning mazmunidan, chaqirilmagan joyga bormaymiz degan ma'noni anglaymiz. Biroq bu shunchaki gap emas, o'ziga ishongan, o'z g'ururi va sha'nini baland tutgan, izzati nafs tuyg'usi yuqori bo'lgan nazari to'q "ahli istig'no"ning taklif qilinmagan joyga mol-dunyodan xirmon yig'ilsa-da bormaslik haqidagi qat'iy qarori edi. Faqat mol-dunyogina emas:

Адат lab tashna qolsak, filmasal sahroyi olamda,

Malolat zohir etsa, mavj uran daryog'a bormasmiz.
Har agarki, olam sahrosida tashnalikdan, suvsizlikdan lablar qurib qolsa-yu oldimizdan mavj urib turgan daryo chiqsa, daryoga zarracha malol kelganimizni bilib qolsak, shu daryoga bormaymiz. Keyingi baytlarda matla'dagi g'oyaviy mazmun tadrijiy takomillashadi. 3 —4-baytlar matla'da vasf etilgan "istig'no eli" darajadagi kamolatga erishgan kishilarning yetukligini shunday dalillaydi:
Umid etgonimiz, aksar saodat bo'tai haqdin,

Agarchi mis erurmiz qimmati tillog'a bormasmiz.

Hamisha lof urarmiz xalq aro Farg'ona mulkida,

Bag'oyat tab'imiz ozoda deb, har joyg'a bormasmiz.
Ko'rinadiki, asar qahramonlari harna saodatga erishishda Haqdan o'zgaga umidvor bo'lmaydilar, o'zlari "mis" bo'lsa-da, "tilla"ning orzumandi bo'lmaydilar, ularning ta'bi nozik, har joyga-da boravermaydilar. Ayniqsa, she'rdagi "mis", "tillo" istioralari lirik qahramonning maqsadini yanada oydinlashtiradi. Navbatdagi baytda shoir zukko mushohada qiladi, shoir nazdida insonni ma'naviy kamoloti uchun tuzoq bo'lguvchi man-manlik va xudbinlik illati har qanday insoniy munosabatlarga hamisha rahna solib kelgan. Ular loyga botgan kibrlilar. Kibrlilarning turar joyi esa "maskani a'do", ya'ni "yovlar, dushmanlar maskani". Va albatta, bunday maskanda zarofat — zariflik, halimlik, xushta'blik qay ahvolda bo'lishi tayin. Shunday ekan:
Havo loyig'a botgan manmanlik do'sti xudbinkim,

O'shandog' kam zarofat maskani a dog'a bormasmiz.
Bu baytda Furqatning san'atkorligi yaqqol seziladiki, ikkala misradagi tasvir va tavsif chunonam bir-biriga esh va chambarchars bog'liq. Shoir bunda tanosub san'atining nodir imkoniyatlaridan foydalanib, sabab va oqibatning dialektik tanosubiga erishadi. Birinchi misra bayt mazmunidagi sababni ifodalasa, ikkinchi misra oqibatini anglatadi.

Shoir mazkur baytdagi zukko mushohadani quyida teran hayotiy o'git bilan davom ettiradi. Baytda shoirning o'ziga va o'zi kabilarga taskin-o'git aralash murojaati, xitobi tarzida bitilgan. Ma'lumki, tarixda Iskandar beqiyos boylik va davlat egasi bo'lgan, ammo rixlat qilar chog'ida bu dunyodan hech narsa olib ketolmagan. Demak, qissadan hissa shuki, qo'ldagi "g'araz dunyo", boylik — bular bari o'tkinchi, ammo qalb boyligi insonni abadiy rohatga eltguchidir. Tubandagi baytda shu pandnoma ta'kid yanada qat'iylashgan, yetakchi mavzu yangicha qirralarda ochilgan, shoir maqsadi sodda va samimiy berilgan:

Biz ellar — faqr elimiz, parcha nong'a sabr aylarmiz,

G'araz dunyo uchun Iskandar-u Dorog'a bormasmiz.
Keltirilgan bayt Furqatning yuksak badiiy san'atiga, misraga tizilgan har bir so'z imkoniyatlarini bosh maqsad - g'oyaga to'la-to'kis xizmat ettirish mahoratiga yaqqol misol bo'la oladi. Bay­tdagi qo'llangan musajja' - ichki qofiyalar, talmih (mashhur tarixiy voqealar, tarixiy shaxslar, afsonalar, adabiy asarlar va ul­arning qahramonlariga ishora) va sifatlashlar konkret holatda jiddiy ma'naviy vazifani bajaradi, g'oyani ta'kidlab, holatning mohiyatini chertib ko'rsatadi, o'quvchi shoirning maqsadini, fikrini, tuyg'usini yorqinroq tasavvur qiladi, shuningdek, she'r ohanggiga shiddat va sur'at baxsh etib, uni xitob, hayqiriq darajasiga ko'taradi. Nihoyat, so'nggi bayt, so'nggi nido. Matla'da boshlangan xitob, hal qilingan qaror maqta'gacha izchil rivojlandi, g'oyaning tadriji yakun topdi, shoir o'z hukmida qat'iy qoldi:
Emasdur onchi asbobi jahong'a fikrimiz,Furqat,

Vale ketguncha juz andishai fardog'a bormasmiz.
Mazkur g'azal chin ma'noda o'zbek xalqining milliy ruhiyati va milliy g'ururini ifodalovchi she'r sifatida shoir ijodida muhim o'rin egallaydi.

Furqat ijodida erk va ozodlik mavzui. Furqatning "Sayding qo'yaber, sayyod, sayyora ekan mandek" misrasi bilan boshlanuvchi 42 misra — 7 bandli musaddasi erk va ozodlikni kuylovchi qo'shiq sifatida muhim ahamiyatga ega. Asarda sayd (ov), sayyod (ovchi), dom (tuzoq) — majoziy obrazlar orqali qullik va hurlik tushunchalari talqin etilgan, ya'ni sayd — ozodlik orzusidagi tutqun, sayyod — zo'rlik va vahshiylik timsolidir. Shoir sayd va sayyod timsollari orqali o'z erki va huquqi qo'lidan ketgan Turkiston eli-yu istilo asri "sayyod"ining taqdir va kechinmalarini zo'r mahorat bilan ifoda etadi. Musaddasning dastlabki bandidayoq shoir o'zini sayd bilan qiyos qilib, saydning kechinmalarini o'z kechinmalaridek lirik ifodalab beradi:

Sayding qo'yaber, sayyod, sayyora ekan mandek,

Ol domini bo'ynidin, bechora ekan mandek,

O'z yorini topmasdan ovora ekan mandek,

Iqboli nigun, baxti ham qora ekan mandek,

Hijron o'qidinjismi ko'p yora ekan mandek,

Kuygan jigari bag'ri sadpora ekan mandek.
Shoir asar davomida tuzoqqa tushgan ohuning holini turli tashbih va favqulodda ohorii ifodalarda tasvirlar ekan, shoir tasviridagi sayd obrazi o'quvchida achinish va muruwat uyg'otadi, ovchiga murojaat qilib, uni banddan, tutqunlikdan ozod etishini so'ragandan keyingina kitobxonning biroz ko'ngli to'ladi:
Bechorani zulm aylab, qo'hbo'ynini bog'labsan,

Har son chekib-sudrab, o'ldirgali chog'labsan,

Ko'ksini jafo birla lola kabi dog'labsan,

Sot manga адат qasding olg'uvchi so'rog'labsan,

Hijron o'qidinjismi ko'p yora ekan mandek,

Kuygan jigari bag'ri sadpora ekan mandek.
Shoirning asar boshlaridagi yalinish va iltimos ohanggidagi xitobi keyingi bandlarda qat'iy talabnoma bo'lib yangraydi. Muallif "meni" ohuni ozod etish choralarini qidirar ekan, eng awalo, sayyoddan saydning huquqlarini poymol qilmaslikni, " kes rishtani (tuzoq iplari)" deya hayqirgan shoir, saydning tog'larga chiqib, yori bilan qovushib, hur va erkin yashashini talab qiladi:
Kes rishtanikim, qilsun chappaklar otib jasta,

Hajrida alam tortib, bo'ldi jigari xasta,

Tog'Ibrga chiqib bo'lsnn yori bila payvasta,

Kel_t qo'yma balo domi birla oni pobasta.

Hijron o'qidinjismi ko'p yora ekan mandek,

Kuygan jigari bag'ri sadpora ekan mandek.
Furqatning bu musaddasidan kelib chiqadigan mazmun va maqsad — ozodlik va erk. Shuning uchun ham furqatshunoslar uni "ozodlik madhiyasi" deb ta'riflaydilar.

Shoir asarda millat va uning taqdiri borasidagi siyosiy masalaga zimdan nazar tashlaydi. Demak, shoirning aytmoqchi bo'lgan muddaosi shu: millat turmush tarzining yaxshilanishi va taraqqiyoti uchun mustaqil bo'lmog'i hamda o'zining milliy an'analari yo'lidan bormog'i lozim. Bu — g'oyat jiddiy siyosiy fikr. Bunday o'zbek xalqining taqdiri va kelajagi bilan bog'liq bo'lgan siyosiy fikrni o'zbek adabiyotida hech bir shoir Furqatchalik tiniq va keskin ifodalay olmagan.

Zokirjon Furqat o'zbek milliy ruhiyatini badiiy ifodalagan, asarlarida, maqolalarida millatni o'z haq-huquqini anglashga, kerak bo'lsa, o'z erki va ozodligi yo'lida kurashishga da'vat etgan xalq shoiridir. Uning har bir asari, xoh ishqiy, xoh ijtimoiy-siyosiy, xoh hajviy bo'lsin, yosh-u qariga ibratli fikr bera oladi.
 Tayanch tushunchalar:

eti sizniki, ustoxoni meniki sura haftiyak Qur’on

Chor kitob Gimnaziya Furqat Farhat

 Savol va topshiriqlar:

1. 
   Rus va Ovro'po ilm-fani haqidagi she'riaridan qaysilarini bilasiz? Bu boradagi shoirning fikr-qarashlariga nima deya olasiz?
   
2. 
   "Bormasmiz" radifli she'rini o'zingizham tahlil qiling. O'zbek milliy ruhiyati qaysi o^Jrinlarda yaqqol ko'zga tashlanishini aniqlang.
   
3. 
   "Sayding qo'ya ber sayyod..." musaddasida shoir qanday g'oyani ilgari suradi?
   
4. 
   Musaddas qanday janr? Musaddasga misollar keltiring.
   

 Adabiyotlar:

1. 
   S.Matjon, Sh.Sariyev. O’zbek adabiyoti. T., 2007
   
2. 
   B.Qosimov, N.Jumaxo’ja. O’zbek adabiyoti. 10-sinf uchun darslik.T., 2001
   
3. 
   B.Jalilov va bosh. O’zbek adabiyoti. T., 2006
   
4. 
   B.To’xliyev. Adabiyot . T., 2005