Materiallari

6. Ольденбург С. Культура Индии. М., 1991 г.
 
7. Дьяконов И., Неронова В., Свенцицкая И. История Древнего мира. М. 1998 
г. 
8. Холмирзаев Х.Д. Маданиятшунослик асослари. ЎзМУ, - Т.: 2012 й. 
4-Mavzu: Dunyoviy va diniy madaniyat. 
Rejasi: 
1. Sharq va G‘arb mamlakatlarining o‘rta asrlar madaniyatida dinning 
ustuvorligi. 
2. Islom madaniyatining shakllanishi va uning asosiy tendentsiyalari. 
3. O‘rta asr Yevropa madaniyatida xristianlikning o‘rni. 
4. Tеxnogеn madaniyatning shakllanishi. 
Tayanch tushunchalar 
Diniy madaniyat, sxolastika, ratsionalizm, teokratik boshqaruv, aqliy- 
mantiqiy tafakkur, ibodatxona, roman uslubi, gotika uslubi, ruhoniylar, sobor, 
cherkov, ierarxiya, vassal, ilohiyot, aqida, madrasa, rasadxona, renesseans, 
uyg‘onish davri. 
Birinchi savolda talabalarga din o‘sha davrdagi madaniyat va 
submadaniyatlarning barcha sohalarini qamrab olganligi, diniy madaniyatning 
tarkibida ko‘plab submadaniyatlarning mavjudligi (qishloq, shahar, dunyoviy, 
monastir va so‘fiylik madaniyatlari) uning ko‘p qirraliligi, o‘rta asrlarda yakka 
xudolikka asoslangan jahon dinlari-xristianlik va islom Yevropa, Osiyo va 
Afrikaning ko‘plab aholisi uchun dunyoqarashning ustuvor shakli bo‘lib, ularning 
tafakkuri va turmush tarzida yetakchi o‘rin tutishi, insoniyat tafakkuri davrlarning 
o‘zgarib turishi, o‘rin almashishi jarayonida shakllanishi, jamiyatni buzg‘unchilik 
va gunohlardan soqit qilishda «ilohiy vakillar»-«xudoning elchilari» hisoblangan 
payg‘ambarlarga ishonch bildirilishi o‘rganiladi. Xristianlikka ko‘ra, elchilarning 

---

10 
so‘nggisi «xudoning o‘g‘li» Iisus Xristos, musulmonlar e’tiqodiga ko‘ra, ollohning 
oxirgi payg‘ambari va elchisi Muhammad (sav.) hisoblanishi, xristianlik IV asrda 
Rim imperiyasida keng yoyilganligi, 470- yillarda shakllangan cherkov tizimi 
ta’sirida davlat diniga aylanishi, bu davrda butun Yevropada keng tarqalgan va 
xristianlikni o‘z dini sifatida qabul qilgan xalqlar (gotlar, gallar, irlandlar va 
boshqalar) cherkovning tayanchiga aylanishi, din turli e’tiqod va an’analarga ega 
bo‘lgan xalqlarning o‘zlariga xos madaniyatlarini yaratishlarida birlashtiruvchi 
kuch bo‘lishi. din madaniyatning siyosiy, ijtimoiy, ilmiy, badiiy va boshqa
sohalariga o‘z ta’sirini ko‘rsatishi tushuntiriladi.
G‘arb va Sharqda borliq ilohiy «oliy hukmdor»ning aksi sifatida idrok 
qilingan. Xudo (Olloh) borliqni yaratuvchi sifatida va narsalarda uning qudratli 
namoyon bo‘lishi tarzida tushuniladi. Narsalarning mohiyatini bilish Xudoni 
(Ollohni) tanishdir deb talqin qilinganligi, o‘rta asrlarda nafaqat alximiya va 
astrologiya, balki an’anaviy, majoziy matematika, jug‘rofiya, filologiya va boshqa 
fanlar ham rivojlanib, so‘zlarning ramziy ma’nosini tushunishga harakat 
qilinganligi yoritiladi. Shuningdek, G‘arb va Sharq mamlakatlarining diniy 
madaniyatlarida sezilarli farqlar mavjudligi ham tushuntiriladi.
Ikkinchi savolda talabalarga O‘rta asrlarda yaratilgan tasviriy san’at asarlarida 
insonlarning koinotda bo‘shliq mavjudligini tan olmaslikka intilishi, zangori rang 
ayni chog‘da inson erki, ozodligi ramzi bo‘lganligi, rassomlar o‘z asarlarini turli 
tasvirlar, masalan: serbarg o‘simliklar, murakkab geometrik shakllar, to‘g‘ri va 
kesishgan chiziqlar, tillarang muhit bilan bezatganliklari, o‘rta asr rasmlarida 
mazmunan va geografik jihatdan vaqt nuqtai-nazaridan o‘zaro bog‘liq bo‘lmagan 
voqea hodisalarni ham birlashtirishga intilishlar, masalan, XV asrda yaratilgan va 
hozirgi kunda Florensiya muzeyida saqlanayotgan naqshinkor idishdagi “Paris 
ustidan sud” asarida mashhur afsonaning bir nechta ko‘rinishlari tasvirlanganligi
tushuntiriladi.
Me’morchilik sohasida V – VI asrlardayoq shaharsozlik sohasida yangi 
uslublar yaratilganligi, bir qator cherkov va ibodatxonalar qurilishi yuksak san’at 
darajasiga ko‘tarilganligi, ayniqsa, Vizantiyada bu hol yaqqol ko‘zga tashlanishi,
Imperator Yustinian (527 – 565 yy.) buyrug‘i bilan 532 – 537 yillarda barpo etilgan 
Muqaddas Sofiya ibodatxonasi Vizantiya me’morchiligining ajoyib namunasi 
bo‘lganligi, bu ibodatxona “Mo‘jizalar mo‘jizasi” deb nom olganligi tushuntiriladi.
X – XIII asrlarda G‘arbiy Yevropa me’morchiligida roman uslubi keng 
tarqalganligi, Roman tushunchasi Rim, ya’ni Qadimgi Rim madaniyatiga xos degan 
ma’noni bildirganligi, 11-asr oxiridan sayyor quruvchilar sobor, monastir, cherkov, 
qo‘rg‘on va qasrlar qurib roman uslubini yaratganliklari, bu uslubda binolar toshdan 
qurilganligi, tuzilishining asosini minora tashkil qilganligi, uning atrofidagi 
geometrik shakllar (kub, prizma, silindr va b.) binoning yaxlit majmuini tashkil 
qilganligi, qurilishda ark, ravoqlardan keng foydalanilgan holda, eshik va derazalar 
tor qilib ishlanganligi, binoning tashqi ko‘rinishi oddiylik, ayni paytda buyuklik, 
vazminlik bilan ajralib turganligi, Roman uslubi asosida Fransiyaning Klyunidagi 
(XI asr) cherkov, Klermon-Ferandagi Notr-Dam Por cherkovi (XII asr), 

---

11 
Germaniyaning O‘rta Reyndagi Voris, Mayns va Shpeyere shaharlaridagi 
cherkovlari (XIII – asr) qurilganligi bayon etiladi.
XII asrning oxirlaridan boshlab, Yevropa me’morchiligida Gotika uslubi keng 
tarqalganligi, Gotika atamasi shartli bo‘lib, u german qabilalari-gotlar nomidan 
olinganligi, Gotika arxitekturasining o‘ziga xos jihati, asosi tosh sinchlar va
ustunlardan, ularning ustiga qurilgan tosh arklar o‘rnatilgan binolardan iborat 
bo‘lganligi, bu binolarning baland va keng bo‘lishini, devor o‘rnida ustunlardan 
foydalanilganligi, ustunlar orasiga derazalar o‘rnatilganligi bino ichini yorug‘ 
bo‘lishini ta’minlaganligi, bu uslubda savdo ratushalari, shifoxonalar va 
mehmonxonalar qurilishi avj olganligi, Gotik tasvirlar, xristianlik diniy 
inshootlarning baland gumbazlari yuksaklikka, ma’naviyatga intilishi ramzi 
bo‘lganligi, shuni aytish kerakki, gotika uslubida bunyod qilingan yirik 
ibodatxonalar minorasining uchi 150 metrga yetganligi, masalan, Fransiyadagi 
Shartr shahridagi butxonaning balandligi 115 metr, Strasburg shahridagi esa 142 
metrga teng bo‘lgan. Shuni yana qayd etish joizki, gotika uslubi 3 asosiy qismdan 
tarkib topganligi ham tushuntiriladi.
Uchinchi savolda o‘rta asrlar madaniyatini yaratish jarayonida aholining 
barcha tabaqalari ishtirok etib, har bir qatlam o‘zining madaniyatini yaratganligi va 
o‘z navbatida an’anaviy madaniyat sifatida jamiyatning ma’lumotli, yuqori 
qatlamining madaniyatigina namoyon bo‘lishi, Ruhoniylar inson ruhiyati, ritsarlar 
davlat ishlari bilan mashg‘ul bo‘lganligi, dehqonlar orasida xristianlikning ta’siri 
o‘ta boshlagan qadimgi dinlarga xos tasavvur, an’ana va rasm-rusumlar saqlanib 
qolganligi, dehqonlar ongida xalqona madaniyatning konservatizmi tufayli dastlabki 
dinlarning xudolari, afsonaviy qahramonlari haqida hikoya qiluvchi (islandlarning 
«Kukilinlar haqida Saga», inglizlarning «sovular»i, skandinaviyaliklarning 
«Edda»si) singari qadimgi ertaklar, asotirlar, qo‘shiq, odat va udumlar saqlanib 
kelganligi, shahar hayoti odamlarda faollik, hisob-kitobda aniqlik, ishbilarmonlik, 
ratsional tafakkur tarzini shakllanishiga turtki berganligi, shaharliklar orasida ilm, 
ma’rifatga intilish boshqa tabaqalar mezonlariga tanqidiy yondoshish ruhiyati 
uyg‘onganligi, yirik asarlar (Ai haqida roman), ixcham hikoyalar (novella, fabio, 
shvanklar)da ruhoniylar va ritsarlarning takabburligi, dangasaligi, nafsi buzuqligi 
hajv etildi, shaharliklarning sahovati va mehnatsevarligi ulug‘langanligi yoritiladi.
O‘rta asrlar Sharq madaniyatida tabaqaviy submadaniyatlar emas, balki ikki 
yirik madaniyat-o‘troq-shahar madaniyati va ko‘chmanchi xalqlar madaniyati 
ajralib turishi, Sharqda «Yusuf va Zulayxo», «Layli va Majnun» singari dostonlar 
turli poetik shakl va janrdagi adabiy asarlar (qasida, masnaviy, g‘azal, madhiya, 
ruboiy maqom), hikoya va ertaklar (1001 kecha ertaklari, Kalila va Dimna), latifa 
va rivoyatlar yaratilganligi, miniatyura bilan boyitilgan kitoblar, musiqa san’ati va 
raqs janrlari xalq orasida keng tarqalganligi manbalar asosida yoritiladi.