Ma’lumotlar bazasi

3.2-jadval.
Maydon xossalari

Xossasi	Ta'rifi
Maydon o‘lchami (kengligi)	Raqamli yoki matnli qatorning maksimal uzun- ligini aniqlaydi.
Maydon formati	Ma’lumotlar ko‘rinish formatini forma va so‘rov tarzida o‘rnatadi.
O‘nlik belgi raqami	O‘nlik raqamlarning kasr qismi razryadini aniq- laydi.
Kiritish maskasi	Ma’lumotlarni kiritishda ma’lumotlar maskasini aniqlaydi.
Imzo	Forma yoki hisobotda maydon yonida kir- giziladigan yozuv.
O‘z-o‘zidan beriladigan qiymat	Jadval maydoniga mos qiymatni o‘z-o‘zidan o‘rnatadi.

Qiymatga shartlar	Jadval to‘ldirishda foydalanuvchi shu maydonga kirgiza oladigan bir necha qiymatlarni aniqlaydi.
Xato haqida xabar	Mumkin bo‘lmagan qiymatni kiritishda ekranga chiqadigan xabarni aniqlaydi.
Majburiy maydon	Berilgan maydon albatta to‘ldirilishini ko‘rsatadi- gan o‘rnatma.
Bo‘sh qatorlar	Kiritishda berilgan qatorga bo‘sh qatorni kiritilishi- ni nazorat qiladigan o‘rnatma.
Indekslangan maydon	Qidirish tezligini oshirishda oddiy indekslarni aniqlaydi (birinchi kalit maydoni avtomatik ravish- da indeksalanadi).
Yunikodni siqish	Bu maydonda Unicode ishlatilayotganligini tek- shiradi.

2. 
   MA’LUMOTLAR BAZASI JADVALI STRUKTURASINI ANIQLASH
   

Ma’lumotlar bazasini loyihalashni “Kollejning o‘quv jara- yoni” misolida ko‘rib chiqamiz.

Avval ma’lumotlar bazasini yaratish kerak. Bunga MB jad- valiga yarim yilning o‘quv jarayoni haqida ma’lumotlar kirgiza- miz. Bu holda MB 6 ta jadvaldan iborat bo‘ladi:

1. 
   Guruh ro‘yxati.
   
2. 
   Qatnashuvchilar ro‘yxati.
   
3. 
   O‘qituvchilar ro‘yxati.
   
4. 
   Fanlar ro‘yxati.
   
5. 
   O‘qituvchilar orasidagi darslar taqsimoti.
   
6. 
   Har bir fan bo‘yicha imtihon topshirish qaydnomasi.
   

Har bir jadvalning tuzilishi, maydonlar nomi, ularning turi hamda har bir jadvalda qaysi ma’lumotlar kalitli maydonni aniqlashini ko‘rib chiqamiz.

3.3-jadval.
MB jadvali strukturasi

Ma’lumotlar nomi	Jadvaldagi maydonni belgilash	Maydon turi	Maydon uzunligi (o‘lchami)	Kalit belgisi
1-j a d v a l: GURUH RO‘YXATI
Guruh nomeri	GurRaq	Raqamli	Butun	Unikal
Mutaxassislik kodi	MutKodi	Raqamli	Kasr
Mutaxassislik nomi	MutNomi	Matnli	50
Kurs	Kurs	Raqam	Bayt
Guruhda qatnashuvchilar soni	Soni	Raqam	Bayt
2-j a d v a l: QATNASHUVCHILAR RO‘YXATI
Guruhlar nomeri	GurRaq	Raqamli	Butin	Tarkibli unikal kalit
Qatnashuvchilar nomeri	QatRaq	Raqamli	Bayt
Qatnashuvchilar ism ragami	QatIsmRaq	Raqamli	Kasr
Qatnashuvchining familiyasi, ismi, sharifi	QatFISh	Matnli	50
Manzil	Manzil	Matnli	40
Telefon	Telef	Matnli	9
3-j a d v a l: O‘QITUVCHILAR RO‘YXATI
O‘qituvchining tabel nomeri	O‘qitKod	Raqamli	Butun	Unikal
O‘qituvchining familiyasi, ismi, sharifi	O‘qitFISh	Yozuvli	50
Toifa	Toifa	Raqamli	Bayt
Ish staji	Staj	Raqamli	Bayt

4-j a d v a l: FANLAR RO‘YXATI
Dars kodi	DarsKod	Raqamli	Butun	Unikal
Fan (Dars) nomi	DarsNomi	Matnli	30
Soatlar soni	SoatSoni	Raqamli	Butun
5-j a d v a l: O‘QITUVCHILAR VA GURUHLAR BO‘YICHA FANNING BO‘LINISHI
Dars kodi	DarsKod	Raqamli	Butun	Tashkiliy unikal kalit
Guruh nomeri	GurRaq	Raqamli	Butun
O‘qituvchi tabel raqami	O‘qitKod	Raqamli	Butun
O‘qitish tili	O‘qitTil	Raqamli	Bayt
6-j a d v a l: IMTIHON QAYDNOMASI
Fan kodi	DarsKodi	Raqam	Butun	Tarkibli unikal kalit
O‘qituvshi tabel raqami	O‘qitKodi	Raqam	Butun
Guruh nomeri	GurKodi	Raqam	Butun
Qatnashuvchilar nomeri	QatKodi	Raqam	Bayt
Baho	Baho	Raqam	Bayt

“Kollej” ma’lumotlar bazasini tuzishni boshlaymiz. Accessni ishga tushiramiz va “Yangi ma’lumotlar bazasi”

punktini tanlaymiz. Ekranda quyidagi ko‘rinishda faylni saqlash oynasi chiqadi (3.2-rasm).

3.2-rasm. Faylni saqlash oynasi.

Fayl nomini berganimizdan keyin ma’lumotlar bazasi oynasi paydo bo‘ladi. Oldin ma’lumotlar bazasi jadvali yoki jadvallari- ni tuzish lozim. “Kollej” ma’lumotlar bazasining birinchi jad- valini tuzishni boshlaymiz.

3. 
   MAYDONDA BIRLAMCHI KALITNI O‘RNATISH
   

Bu yo‘naltiruvchi hamma maydonda jadval barcha maydon- larning aniqlanganligi birlamchi kalit maydon sifatida ishlati- ladigan bitta maydonni ko‘rsatish kerak. Shu sababdan takror- lanuvchi yozuvlar jadvalga kiritishda har bir yozuv birlamchi kalit maydonning bir qiymatli identifikatoridan tashkil topadi. Bu maydon ikkita har xil yozuvlar uchun bir xil qiymatga ega bo‘lishi mumkun emas.

Ko‘pchilik holatlarda jadvalda birlamchi kalit qilib bitta maydon olinadi. Birlamchi kalit faqat jadvalning konstruktor rejimida ifodalangan bo‘lishi mumkin. Agar guruh nomeriga bir- lamchi kalit qo‘yilmagan bo‘lsa kursorni uskunalar paneliga olib
borib kalit tasvirlangan joyga bosamiz, yoki kalitni tog‘rilagich menyusi orqali tanlaymiz. Yonidagi berilgan maydon chap tomanda kichkina tasvir kalit — yani ushbu kalit maydonning birlamchi kaliti deb hisoblanadi.
Agar konstruktor rejimida birlamchi kalit yaratilmagan bo‘lsa, Access jadval maydoni uchun birlamchi kalit qo‘yish to‘g‘risidagi so‘rovni chiqaradi.
Ma’lumotlarni saqlash uchun fayl menyusidagi saqlash buyrug‘ini tanlaysiz. Saqlash uchun dialogli oynaga jadval nomi- ni yoki dastur tomondan taklif etilgan nomni kiritamiz va OK tugmasini bosamiz. Tanlagan nom so‘roq, nuqta, burchakli qavslardan boshqa xohlagan belgi bo‘lishi mumkun.
Loyihalashtirilayotgan bazaning boshqa jadvallari ham xuddi shunday tuziladi.
Birinchi kalit maydonlarini bir nechta maydonga bir- lashtirish mumkin. Kerakli maydonni ajratib qilish uchun. Bu Ctrl tugmasini bosgan holda ustunda bajariladi.


3.3-rasm. Ma’lumotlar bazasiga parametrli so‘rov.



3.4-rasm.MB 1-jadvali strukturasini tuzish.





3.6-rasm. MB 3-jadvali stukturasini tuzish.



3.8-rasm. MB 5-jadvali stukturasini tuzish.

4. 
   AXBOROT OBYEKTLARI ALOQASI
   

Axborot obyektlarini ajratishdan keyin loyihalashning keyin- gi qadami ular orasida aloqani aniqlash bo‘lib hisoblanadi. Aloqa ikki axborot obyektlari orasida o‘rnatiladi. Bor aloqalar qoidaga binoan axborot obyektlari bilan aniqlanadi.

Axborot obyektlari aloqasi har xil turda bo‘lishi mumkin:
�Bir—birqiymatli (1:1)
�Bir—ko‘pqiymatli (1:Ì)
�Ko‘p—ko‘pqiymatli (N:M)
Agar birinchi (À) obyektning har bir nusxasiga ikkinchi (Â) obyektning faqat bitta nusxasi mos kelsa va teskarisiga, agar ikkinchi (B) obyektning har bir nusxasiga birinchi (A) obyekt- ning faqat bitta nusxasi mos kelsa bir—birqiymatli aloqa bo‘ladi. Bunday obyektlarni bittaga birlashtirish juda oson. Ular ikkita mavjud obyektlar rekvizitlarini birlashtirib yagona strukturani tashkil qiladi.





OBYEKT Â



OBYEKT À
1 : 1

3.10-rasm. Axborot obyektlari aloqasi.

Bir—ko‘pqiymatli aloqa (1:Ì) — bu shunday aloqaki, unda bitta (À) obyektning har bir nusxasiga ikkinchi (Â) obyektning bir necha nusxasi mos keladi va teskarisiga, ikkinchi (B) obyek- tning har bir nusxasiga bitta (A) obyektning faqat bitta nusxasi mos keladi. Bunday aloqada (À) obyekti asosiy obyekt, (B) obyekt esa qaram deyiladi.

OBYEKT Â



OBYEKT À
1 : Ì
3.11-rasm. Axborot obyektlari aloqasi.
Ko‘p—ko‘pqiymatli aloqa (N:M) – bu sunday aloqaki, unda bitta (À) obyektning har bir nusxasiga ikkinchi (Â) obyektning bir necha nusxasi mos keladi va teskarisiga, ikkinchi (B) obyekt- ning har bir nusxasiga birinchi (A) obyektning bir necha nusxasi mos keladi.





OBYEKT Â



OBYEKT À
M : N
3.10-rasm. Axborot obyektlari aloqasi.
Relyatsion ma’lumotlar bazasida ko‘pga-ko‘p bog‘lanishlarni bevosita bajarib bo‘lmaydi. Shuning uchun, agar shunday bog‘la- nishlar aniqlangan bo‘lsa, qo‘shimcha bog‘lanish obyektini kiri- tish yo‘li bilan ularni o‘zgartirish kerak bo‘ladi. Obyektning bosh- lang‘ich ma’lumotlari shu obyekt bilan birga-ko‘p turidagi bog‘lanish orqali bog‘lanadi. Bog‘lovchi obyekt boshlang‘ich obyektar kalitlaridan hosil bo‘lgan kalitga ega bo‘lishi kerak.



M : N
3.11-rasm. Axborot obyektlari aloqasi.
“Kollej” ma’lumotlar bazasi asosida axborot obyektlar orasidagi bog‘lanishlar va ularni xarakterlovchi munosabat turlarining ta’riflarini ko‘rib chiqamiz.
GURUHLAR RO‘YXATI�O‘QUVCHILAR RO‘YXATI
obyektlari orasidagi bog‘lanish birga-ko‘p turidagi bog‘lanish xarakteriga ega, chunki bir guruh bir nechta o‘quvchini o‘z ichi- ga olishi mumkin, lekin bir o‘quvchi faqat bitta guruhda bo‘lishi mumkin. Ular orasidagi bog‘lanish GURUHLAR RO‘YXATI bosh obyektning unikal kaliti va O‘QUVCHILAR RO‘YXATI obyektining tarkibiy kaliti bo‘lgan guruh nomeri orqali amalga oshiriladi.
Har bir guruhda yarim yillik davomida bir qancha fanlar bo‘yicha darslar bo‘ladi. Boshqa tarafdan esa, har bir fan har bir guruhga alohida ajratilgan. Shuning uchun obyektlar orasida birga-ko‘p ko‘rinishdagi bog‘lanish mavjud.
GURUHLAR RO‘YXATI�FANLAR TAQSIMLANISHI
Har bir fan bo‘yicha darslar har xil guruhlarda har xil o‘qi- tuvchilar tomonidan olib boriladi. Boshqa tarafdan esa, har bir dars aniq fan bo‘yicha o‘tkaziladi, shuning uchun, FANLAR RO‘YXATI FANLAR TAQSIMLANISHI obyektlari orasidagi bog‘lanishni birga-ko‘p turdagi bog‘lanish deb aytish mumkin.
Xuddi shunday yo‘l orqali O‘QITUVCHILAR RO‘YXATI FANLAR TAQSIMLANISHI obyektlari orasidagi bog‘la- nish birga-ko‘p turdagi bog‘lanish ekanligini aniqlash mumkin. FANLAR TAQSIMLANISHI obyekti obyektlarning ko‘pga-ko‘p bog‘lanish munosabatlarida bog‘lovchi obyekt rolini o‘ynaydi.

FANLAR RO‘YXATI

GURUH RO‘YXATI
M : N



O‘QITUVCHILAR RO‘YXATI

GURUH RO‘YXATI
M : N





O‘QITUVCHILAR RO‘YXATI

FANLAR RO‘YXATI
M : N


3.12-rasm. Obyektlar orasidagi aloqalar.
IMTIHONLAR QAYDNOMASI obyekti aniq bir fan bo‘yi- cha aniq bir o‘quvchining bahosini saqlaydi. Shuning uchun u O‘QUVCHILAR RO‘YXATI va FANLAR RO‘YXATI obyekt-
lari bilan bog‘lanishda bo‘ladi. Bitta o‘quvchi bir necha fandan baho oladi, lekin har bir baho faqat bir aniq talabaga qarashli. Bu IMTIHONLAR QAYDNOMASI obyekti qaram va O‘QUV- CHILAR RO‘YXATI obyekti bilan bir-birqiymatli bog‘lanishda ekanligini bildiradi. IMTIHONLAR QAYDNOMASI obyekti O‘QUVCHILAR RO‘YXATI va FANLAR RO‘YXATI obyekt-
lari bilan ko‘p-ko‘pqiymatli bog‘lanishda bo‘lib, obyekt rolini o‘ynaydi.