Lug‘at bilan
ishlash asosiy o'rinni egallaydi: lug'atni kengaytirib borish,
so'zlarni m azm unini aniqlashtirish, passiv lug'at boyligini faollashtirish.
Logopedning o'zini nutqiga alohida talab qo'yiladi: savollar aniq bo'lishi,
nutq har xil variantda. qisqa, aniq jum lalardan tashkil topishi, ertak so'zlash
ko'rgazm ali bo'lishi, shoshilm agan suratda bo'lishi talab qilinadi.
Ikkinchi chorakdagi korreksion vazifalar mustaqil nutqdan foydalanish
ko'nikm alarini m ustahkam lash, asta-sekin m ustaqil nu tqn in g sodda
ko'rinishlarini egallashi, logopedning savoli yordam ida va savolsiz ham
hikoya to'zishga o'rgatishdan iborat. Jum la tuzish ustida ishlash m uhim
o 'rin egallaydi: oddiy, keng tarqalgan jum lalar tuzish, ularni gram m atik
joylashtirish, m urakkab gap tuzish, m azm unini so'zlab berishga o'tish.
Dasturdagi materialni o'rganishdagi ketm a-ketlik o'zgaradi. Agar birinchi
chorakda bolalar ham m a m ashg'ulotlarda bir predm et bilan tanishgan
bo'lsalar, ikkinchi chorakda esa predm etlar takrorlanm aydi, mavzu va
topshiriqdagi umumiylik belgisi bo'yicha yaqin obyektlar tanlangan bo'ladi.
U chinchi chorakdagi korreksion vazifalar oldin o'zlashtirilgan nutq
shakllaridan foydalanish ko'nikm alarini m ustahkam lash va mustaqil m atn
bo'yicha nutqiy so'zlashni egallashdan iborat. S o'z tuzishga anchagina
o 'rin beriladi: so'z ko'rgazm ali vositalarga qarab, logopedning savollari
bo'yicha va mustaqil tuzilishi mumkin. Uchinchi chorakda dasturni oldingi
bosqichlarga xos bo'lgan asta-sekinlik bilan o'rganish zarurati yo'qolib
boradi va m ashg'ulotlar om m aviy b olalar bog 'ch alarid agi darajasiga
yaqinlashib boradi.
T o 'rtin ch i chorakdagi korreksion vazifalar turli m urakkablikdagi
m u staq il n u tq d a n fo y d a la n ish k o 'n ik m a la r in i m u s ta h k a m la s h g a
yo'naltirilgan. Ijodiy so'zlash ustida ish olib borish katta o 'rin egallaydi.
S hun ing bilan bir q ato rd a oldingi b o sq ich lard a b o sh lan gan lu g 'at
364
jam g'arish davom etadi. Jum lalar tuzish takom illashtirilib boriladi. Bolalar
o ‘z nutqida logoped savollariga, m ustaqil kuzatishlariga tayanadi, o ‘z
fik rlarini bayon qiladi, xulosalar qiladi. K o 'rg azm ali qurol deyarli
q o 'lla n m a y d i. L o g o p e d n in g sa v o lla ri b o la la r o 'z i o 'y la b to p g a n ,
kutilayotgan ish jarayoniga taalluqli bo'ladi. K am chilikni tuzatish o'qitish,
berilayotgan sujet-m azm unining m antiqiy ketm a-ketligiga rioya qilish,
tushuntirishlar, aniqlashtirishlarni berishni bilishga yo'naltirilgandir.
N.A. Cheveleva va S.A. M ironovalarning duduqlanuvchi bolalarni
nutqini qayta tarbiyalash m etodikalarini sodda vaziyatli nutq shaklidan
mustaqil nutqqa o'tish orqali erkin nutqqa erishishga asoslangan. Faqatgina
N.A. Cheveleva bu ishni qo'l m ehnati jarayonida am alga oshirishni taklif
etsa, S.A .M ironova esa bolalar bog'chasi dasturining turli bo'lim larini
o 'tish jarayonida amalga oshiradi. U m um an, duduqlanadigan bolalar
bilan kam chiliklarni tuzatish (korreksion) va tarbiyaviy ish olib borish
vazifalarini birlashtirish tizimini zarurligi to 'g 'ri deb hisoblasa bo'ladi va
uni logopedik am aliyotda qo'llash zaru r deb hisoblanadi.
V.I. Seliverstov metodikasi esa ko'proq tabobat muassasalarida bolalar
bilan ish olib borishga m o'ljallangan (ambulatoriya va statsionar sharoitda).
M uallif tom onidan taklif etilgan bolalar bilan ketm a-ket murakkablashib
boruvchi logopedik m ash g 'u lo tlar sxem asi uch bosqichga b o'lin adi:
tayyorlov, m ashq qilish va m ustahkam lash bosqichlari.
Bu davrlar jarayonida nutqiy m ash q lar bir to m o n d a n , m ustaqil
n u tq n in g darajasi uning b a la n d -p a stlig i, ritm ik lig i, tu zilish ig ach a
m urakkablashtirilsa, ikkinchi to m o n d an turli m urakkablikdagi nutqiy
vaziyatlar: ijtimoiy qurshovi, bola faoliyati turlarigacha murakkablashtirilib
boriladi.
Logopedik m ashg'ulotlarning majburiy sharti bo'lib, ularning "Bolalar
bog'chasida bolalarni tarbiyalash va o'qitish dasturi'ning ham m a bo'limlari
bilan bog'lab olib borish hisoblanadi va eng avvalo, m aktabgacha bolalar
faoliyatining asosiy turi hisoblangan o 'y in bilan bog'lash zarur.
T a rb iy a va o 'q itis h n in g ta b a q a la s h tirilg a n p six o lo -p e d a g o g ik
m etodning ahamiyati G.A.Volkova m etodikasida yoritib berilgan.
2—7 yoshdagi duduqlanuvchi bolalar bilan kom pleks ish olib borish
tizim i quyidagi bo'lim lardan tashkil topadi:
1. O 'yin faoliyati tizimi.
2. Logoritmik m ashg'ulotlar.
3. Tarbiyaviy m ashg'ulotlar.
4. Bolalarning m ikroijtim oiy m uhitiga t a ’sir etish.
Logopedik m ashg'ulotning m azm unini tashkil etadigan, o'yin tizimi
o'zig a quyidagi o'yin turlarini kiritadi: didaktik, ashula bilan o'yin,
h a r a k a tli, q o id a li o 'y i n l a r , s h e ’r va p r o z a ik m a tn la r a so s id a
dram m atizatsiyalashtirilgan o 'y in , stol tennisi o 'y in i, barm oq teatri,
logoped m aslahati bilan va bolalar o 'z i o'ylab topgan ijodiy o'yinlar.
365
M ash g 'u lo tlard a b o lalar bilan birinchi nav batd a o 'y in faoliyatining
tamoyiliga tayaniladi.
U shbu m etodika quyidagi b osq ich larg a b o 'lin a d i: bo la n u tq in i
tekshirish, nutqini cheklab qo'yish, logoped bilan birgalikdagi va aks
ettirilgan nutq, savol-javob nutqi, turli vaziyatlarda bolalarning mustaqil
m uloqoti. H ar bir m ashg'ulot bog'cha dasturi m ateriallarini inobatga
olgan holda, korreksion, tarbiyaviy, rivojlantiruvchi m aqsadlarni am alga
oshirishni hisobga olgan holda tuziladi.
O 'yin faoliyati m etodikasi shaxs xususiyatlarini shakllantirishga va
uning asosida nuqsonni b arta raf etishga yo'naltirilgan.
D uduq lan u v ch i b o la la r b ilan olib b o rilad ig an logopedik ish lar
am aliyotida o'yin va o'yin usullari logopedik ta ’sirning bosqichlariga
k o 'ra bolada toliqish holatlarini oldini olish m aqsadida foydalaniladi.
4 yoshdan 7 yoshgacha duduqlanuvchi bolalar bilan ish olib borishda
kam chiliklarni tuzatishga qaratilgan logopedik ta ’sir yetakchi aham iyat
kasb etadi, chunki yakka holda rivojlanish jarayonida shakllangan shaxsiy
xususiyatlar duduqlanuvchining nutq faoliyati xarakteriga ta ’sir qiladi va
defekt tarkibini aniqlab beradi.
O 'yin faoliyati m etodi shaxsni tarbiyalashga yo'naltirilgan bo'lib uni
asosida esa kam chilikni (defekt) bartaraf qilishga qaratilgan.
Shunday qilib, m aktabgacha yoshdagi bolalarni duduqlanishni bartaraf
qilish bo'yicha logopedik ishlarni takomillashtirish XX asrning 80-yillarida
tu r li u s lu b iy i s h l a n m a l a r y a r a ti lis h g a o lib k e ld i. L o g o p e d ik
m ashg'ulotlardagi nutq bo 'y ich a m ateriallar bosqichm a-bosqich nutq
tarbiyasi sharoitida bolalar tom onidan o'zlashtiriladi. S o'zni birgalikda
q ay tarish d a n to ta n is h ra sm larn i tu s h u n tiris h d a m ustaqil s o 'z la b
berishgacha, tinglagan katta bo'lm agan ertakni qayta so'zlab berish, sh e’r
aytib berish, tanish rasm ga qarab savollarga javob berish, bola hayotining
ayrim lavhalarini m ustaqil so'zlab berish, bayram lar haqida so'zlash va
boshqalar; nutqni bosqichm a-bosqich tarbiyalash sharoitida sukut saqlash
(gapirmaslik) tartibidan o 'y in faoliyati yordam ida ijodiy so'zlab berish, 2
yoshdan 7 yoshgacha bolalar bilan ishda tabaqalashtirishdan foydalanish,
q o'l faoliyati yordam ida m ustaqil nutqni tarbiyalash asosida logopedik
ishlar amalga oshiriladi.
Albatta, amaliy faoliyatda logoped logopedik m ashg'ulotlarni tuzishga
ijodiy yondoshishga haqli va majbur. U duduqlanuvchi bolalar kontingenti,
ularning individual-psixologik xususiyatlariga muvofiq m a’lum m etodlarni
q o 'lla sh i m um kin. Y u q o rid a qayd etilg an m ak tab g a ch a yoshdagi
duduqlanuvchi bolalarga logopedik t a ’sir qilish m etod lari "B olalar
bog'chasida bolalarni tarbiyalash va o'qitish dasturi"ga muvofiq ishlab
chiqilgan. Chunki, bu dastur om m aviy bolalar bog'chalari tarkibidagi
nutq guruhlari uchun ham majburiy hujjat hisoblanadi.
M etodikalar logopedik ishlarni tashkil qilishni "Bolalar bog'chasida
366
bolalar tarbiyasi dasturi" doirasid a am alga oshirishga y o 'n a ltirilg an .
C hunki, duduqlanuvchi bolalar oxir-oqibatda dasturda belgilangan to ‘g ‘ri
n u tq va b ilim lar k o 'n ik m a la rin i o 'z la sh tirib olib kelgusida n o rm al
gapiradigan tengdoshlari bilan bir sharoitda o'qiy d ilarv a tarbiyalanadilar.
N utqni buzilishi va unga bog'Iiq bo'lgan bolalar axloqidagi o'zgarishlariga
qarata yo'naltirilgan logopedik t a ’sir duduqlanuvchi bolalarni to 'g 'ri
gapiruvchi tengdoshlari va kattalar orasida ijtimoiy jihatdan moslashuviga
yordam beradi.
O 'zbekiston Respublikasida m ustaqillik qo'lga kiritilgandan keyin
olim lar va m utaxassislar yuqorida ko'rsatilgan m etodikalarni yanada
takom illashtirishga va m illiy xususiyatlarni hisobga olgan holda bu
m u am m o n in g y ec h im in i to p ish g a h arak at qilm o q d alar. Ju m la d a n ,
prof.L .R .M o'm inova, ilm iy-pedagogik faoliyatida duduqlanuvchi bolalar
bilan logopedik ish olib borish m etodini respublikam iz xususiyatidan
kelib chiqqan holda ishlanm alarni tavsiya qilgan. B ular hozirda am aliy
faoliyatda foydalanilm oqda.
Do'stlaringiz bilan baham: |