L. R. Ayrapetyans, A. A. Pulatov

: sharoitlaridan biri - bu voleybolchining texnik tayyorgarligi, texnik

mahorati takomillashgan darajada boMishidir. Demak, rgatish

jarayonining dastlabki va asosiy maqsadi bu yin texnikasini

mukammal zlashtirishdir.

Harakat-yin malakalari - tpni uzatish, qabul qilish (himoya), tpni yinga kiritish, zarba berish, tsiq qyish - belgilangan bosqichlarda, maMum uslublar va vositalar yordamida zlashtiriladi, mukammallashtiriladi, takomillashtiriladi. Mazkur jarayon pedagogik, biopsixologik va biomexanik qonuniyatlar asosida amalga oshiriladi.

rgatish jarayoni - bu pedagogik jarayon boMib, murabbiy-qituvchidan katta mahorat, kasbiy tayyorgarlikni talab qiladi. Lekin shunday boMsa-da, harakatni (yin malakasini) ijro etish texnikasiga rgatish boshqa ahamiyatli sabablarga ham bogMiqdir: bolaning faolligi, mashgMalotlarning soni, sifati, davom etish muddati, yordamchi texnik uskunalar, mashulot oMkaziladigan joyning shart-sharoitlari, bolaning qiziqishi, harakat «boyligi», tajribasi va hokazo.

Shuni ham aytish zarurki, harakat texnikasini zlashtirish muddati bolaning oilaviy sharoitiga, uning ijtimoiy va iqtisodiy imkoniyatiga hamda ruhiy holatiga ham bogMiqdir.

Yuqorida keltirilgan maMumot va rgatish jarayonida eMiborga olinadigan omillar maMum uslubiy tartibga asoslangan rejalashtiruv hujjatlaridan joy olishi kerak. Bundan tashqari, bolaning ichki «sirli» imkoniyatlarini hamda mavjud omillarni aniqlash tanlov dasturi va mashqlari yordamida amalga oshirilishi zarur. Olingan natijalar rgatish uslublarini, bosqichlarini va texnologiyasini qoMlashda tayanch omil boMibxizmatqilishikerak.

Dastlabki rgatish jarayoni bir necha bosqichlarda amalga oshiriladi va bu bosqichlami har biri ziga xos uslub va vositalarni z ichigaoladi.

70

Umumiy rivojlantiruvchi mashqlar yinchida jismoniy barkamollik va yinchi uchun zamr blgan harakat knikmalari va malakaiarini sayqallash uchun qllaniladi.

Barcha mashqlar z ynalishiga mos ravishda birlashgan holda mashq qilishning maxsus tayyorgarligf asosiy qismlarini tashkil etadi: umumiy jismoniy, maxsus jismoniy, texnik, taktik, yin tayyorgarligi. Har bir tayyorgarlik turida zining yetakchi omillari borki, ular yordamida kzlangan maqsadga erishiladi. Shu bilan birga barcha turdagi tayyorgarliklar bir-biri bilan uzviy boliq. Misol uchun, agar quvchi jismoniy yaxshi tayyorlanmagan blsa, u hujumda zarba berish texnik mashqini yaxshi bajara olmaydi. Bunday holda quvchini jismoniy tomondan chiniqtirish, zarba berish usulini kp marta takrorlashdan kra foydaliroqdir.

6.3. rgatish bosqichlari va uslublari

Birinchi bosqich-rganiladigan harakat texnikasi bilan tanishish. Bunda, aytib berish, krsatish va tushuntirish uslublari qllaniladi. qituvchi shaxsan krsatish bilan birga krgazmali qurollardan foydalanadi: kinofilm, tasviriy film, sxema, maydon maketi va hokazo.

Namoyishni tushuntirishlar bilan qshib otib borish kerak. qituvchilamingdastlabki urinishlari uiarda birlamchi harakat sezgisini shakilantiradi.

Ikkinchi bosqich - texnikani soddalashtirilgan (oddiylashtirilgan) holatda rganish. Mazkur rganish bosqichida muvaffaqiyat kp holatlarda yondoshtiruvchi mashqlarning tri tanlanganligiga bogMiqdir. Ular zining tuzilish shakliga kra rganilayotgan harakat texnikasiga yaqin va quvchilar bajara oiadigan blishi kerak. Murakkab tuzilishga ega blgan harakat (hujum zarbasi), uni tashkil qiluvchi asosiy zvenolarga (qismlarga) ajratib beriladi. Bu bosqichda boshqarish uslublaridan foydalaniladi (buyurish, krsatma berish, krish va eshitish, krib ilash, texnik vositalar va hokazo) hamda krgazmali harakat (qituvchining bevosita yordami, yordamchi jihozlarni qIlash), axborot (tpga blgan zarba kuchi, tushish aniqligi, yorulik yoki ovozni belgilash) kabi ustublar alohida ahamiyatgaegabladi.

Uchinchi bosqich - texnikani murakkablashtirilgan sharoitda rgatish. Bunda quyidagilar qllaniladi: takroriy usul, harakatni murakkab sharoitlarda bajartirish, yin va bahoiash uslubi, qshma

71

uslub, «davra aylana» mashqlari. Takrorlash uslubi bu bosqichda eng asosiydir. Kp marotaba takrorlashgina malakani shakllantiradi. Malaka hosil qilish uchun takrorlash turli sharoitlarda mashq bajarishni (harakat sharoitini zgartirishni, asta-sekin murakkablashishni) taqozo etadi. Hattoki charchaganda ham mashqlar bajartiriladi, qshma va yin uslublari bir vaqtni zida texnikani sayqallashtirishga hamda maxsus jismoniy sifatlarni stirish masalalarini hal qilishga hamda texnik-taktik tayyorgarlik va yin mahoratini takomillashtirishga qaratilgan bladi.

Trtinchi bosqich - harakatni yin jarayonida mustahkamlashni kzda tutadi. Bunda bajarilgan harakatlarni talqin qiiish uslubi qilanadi (rasmlar, jadvallar, quv filmlari, tasviriy filmlar), yin jarayonida texnik-taktik, maxsus tayyorgarlik topshiriqlari, yin va «bellashish» usullari (5-jadval).

Tayyorgarlik va quv yinlarida har bir usulni (malakani) rganish, uni takomillashtirish va mukammallashtirish kzda tutiladi. Malakani mustahkamlashnmg eng yuqori vositasi - bu musobaqalashishdir.

5-jadval rgatish bosqichlari, uslublari va vositalari

rgatish bosqichlariva ularning nomi	rgatish uslublari	rgatish vositalari
1-bosqich: rgatilayotgan malaka(harakat) haqidatushunchahosil qilish	Tushuntirish-tahlil qilish, krsatish-izoh berish	Sz, suhbat, muloqot, munozara, rasmlar, andozalar, videofilmlar
2-bosqich: Malakalarga oddiy sharoitda rgatish(yakka tartibdaqshimcha vazlfalarsiz)	Qismlargablib, elementvafazalarga blibrgatish, malakanitliqholda rgatish, xatolami tuzatish, rabatlantirish, qavtarish	Tayyorlov- yondoshtiruvchi ynaltiruvchi turdosh taqlidiyvaasosiy texnikmashqlar

72

3-bosqich: Malakalarga murakkablashtirilgan sharoitdargatish (vaziyatli vazifalar berishjuftlikda, uchlikdavah.k.)	Malakalarni tliqholdargatish, tezlikvaaniqhkni kuchaytiribrgatish, turliynalishdagi harakatlardansng ijroetish,reproduktiv qaytarishasosida rgatish,zarotahlil vabaholashasosida rgatish	1-2- bosqichlardagi barcha vositalar,umumiyva maxsusmashqlarkatta tezlikvaaniqlikda qllaniladijuftlik, uchlikda qllaniladigan mashqlar,trenajyorva texnikvositalar
4-bosqich: rgatishni davomettirish, takomillashtirishva mukammallashtirish	Barchauslublar	Barchavositalar va jamoayinlari

qitish (rgatish)da faol uslublar katta imkoniyatlarga egadir. Ularning orasida - muammoli qitish (muammoli vazifalarni qyish) va zining zlashtirishini baholash uslubi alohida ahamiyatga ega. Muammoli vazifalarni qyish, uning yechimini qidiruvchi holatni, vaziyatni vujudga keltiradi, zini baholash esa harakatlanish faoliyatini yana ham faollashtirishga olib keladi, bu quvchi qiziqishini yana ham orttiradi hamda ijodiy fikrlashga rgatadi.

6.4. rgatish prinsiplari, vositalari va trenirovka

rgatishjarayonida uslublarva vositalardan foydalanish muayyan tartibda qllaniladigan pedagogik prinsiplar asosida amalga oshiriladi. Ushbu prinsiplar quyidagilardan iborat: ilmiylik, onglilik va faollik, muntazamlik va uzviy boHqlik, mutanosiblik va muvofiqlik, mukammallik, uzluksizlik, «yengildan oiriga», «tilganidan tilmaganiga», «oddiydan murakkabga», umumiy va maxsus tayyorgarlik borligl. Mazkur pedagogik prinsiplarni qllash tartibi, xususiyatlari va uslubiy krsatmalar 6-jadvalda yoritilgan.

73
б-jadval rgatish jarayonida qllaniladigan umumiy vamaxsuspedagogikprinsiplar

T/r	rgatish prinsiplari	Prinsiplarniqllashxususiyatlari va uslubiy krsatmalar
	Ilmiylik	rgatishda bolalar yoshi, jinsi, jismoniy va psixofunksional imkoniyatlar e’tiborga olinib, mashqlar myorlanadi. Natija testlar yordamida ilmiy tahlil qiiinadi
	Onglilik va faollik	rgatilayotgan malaka (harakat)lar-ga ongli tasawur etilishi zarur, rgatishda bolalar faolligi ta’mmlamshi lozim
	Muntazamlilikva uzviy boIiqlik	Bosqichma-bosqich zlashtiruv, takomillashuv va mukammallashuv ta’minianadi
	Mutanosiblikva muvofiqlik	Mashqlar murakkablik va yuklama salohiyati (hajmi, shiddati, ynalishi, takrorlanishi va muddati) jihatlaridan shuullanuvchi imkoniyatiga mos blishi darkor
	Mukammallik	Texnik jihatdan tri zlash-tirilgan malakalar takomillashuv asosida turun va barqaror darajaga ktariladi
	Uzluksizlik	Yildan yilga rgatish va tako-millashtirish jarayoni murakkablashib borishi darkor, uzilishlarga yl qyish saibiy natiialarga olib keladi "
	«Yengilidan oiriga»	zlashtirishga loyiq yengil yuklamalar progressiv ynalishda, lekin «tIqinsimon» shaklda kuchaytirib borilishi kerak
	«tilganidan tilmaganiga»	Shuullanuvchi zlashtirgan (unga tanish blgan) mashqlardan, ya’ni mashqlarga tish, rgatish samarador- ligini oshiradi

74

	«Oddiydan murakkabga»	Eng oddiy mashqlarni rgatish va takomillashtirish davomida sekin-asta murakkablashtiribborilishilozim
	Umumiyvamaxsus tayyorgarlikbirligi	rgatish va takomillashtirish jarayonida jismoniy texnik-taktik va psixofunksional tayyorgarlik birligi, ularni zaro boliqligi ta’minlanishi zarur