L. R. Ayrapetyans, A. A. Pulatov

167

il bolalar
1.	30myugurish(sek)	5,3vakam	5,4-5,7	5,8-6.2
2	5x6 m yugurish (sek)	12,0 va kam	12,2-12,4	12,5-12,8
3.	Archasimonyugurish(sek)	31,0vakam	31,1-31,6	31,7-32,2
4.	Joydan vertikal sakrash (sm)	40vayuqori	39-33	32-26
5.	Tldirma tpni (1 kg) otish (m)	11vakp	10,9-9,0	8,9-6,0

14-jadval quv guruhlarining jamlanishi va mashulotlar

quv yili	Shuullanuv-chilaryoshi	Guruhda shuullanuv- chilarsoni	Haftalik mashulot- larhajmi (soat)	Yillik mashulot- lar hajmi (soat)
Birin- chi	9-11	15	8	416
Ikkin-chi	10-12	15	8	416

15-jadval quv-mashulot jarayonida tayyorgarlik turlariga

ajratilganmashulotiarhajmi
(Hhaftagasoatlarda)

T/r	г Tayyorgarlikturlari	1-quv yili 9-11 yosh		2-quv yili 10-12 yosh
1.	Nazariv	8		18
2.	UJT	131		124
3.	MJT	76		64
4.	Texnik	107		99
5.	Taktik	38		51
6.	Integral tavvorgarlik (shujumJadan,nazorat yinlari)	38		40
7.	Nazoratsinovlari	18		20
JAMI:			416		416
Mashulotkunlarisoni			194		188
Mashulotlarsoni			208		208
Musobaqakunlarisoni			14		20

168

Lekin, 2009-yilda Yu.DJeleznyak, A.V.Chachin, Yu.P.Sirom-yatnikovlar muallifligida nashrdan chiqarilgan BSM dasturida esa sport-sogMomiashtirish guruhiga qabul qilinadigan bolalar yoshi 6-8, shuullanuvchilar soni 15 ta, haftalik mashuiotlar hajmi 6 soat, yillik mashulotlar hajmi 312 soat deb belgilangan.

Dastlabki tayyorgarlik guruhida ushbu krsatkichlar 9 yosh, 15 nafar, 6 soat, 312 soat miqdorlarida qabul qilingan.

Boshqa sport yinlari turlari byicha foydalanilayotgan dasturlarda ham yuqorida qayd etilgan myoriy krsatkichlar bir-biridankeskinfarqqiladi.

Sport tgaraklari va BSMlarga tanlov tkazishda bolalar yoshi, shuullanuvchilar soni va boshqa krsatkichlarga standart va bir tartibda yondoshilmasa, qllaniladigan yuklamalar me’yorini aniqlash, ulaming hajmini jismoniy va funksional imkoniyatlar dinamikasiga muvofiq «tlqinsimon» prinsipda oshirishda jiddiy biopedagogik xatolarga duch kelish mumkin. Binobarin, kp yillik sport trenirovkasi jarayonida bunday salbiy holatlar yuzaga kelmasligi uchun sport tgarak!ari va BSMiarga qabul qilishda bolalar guruhlarini A.G.Xripkova tomonidan tabaqalashtirilgan quyidagi yosh guruhlari asosidatuzishmaqsadgamuvofiq:

1-guruh-5-6yosh;

2-guruh-7-8yosh;

3-guruh-9-10yosh;

4-guruh-M-12yosh;

5-guruh-13-14 yosh;

6-guruh-15-16yosh;

7-guruh-17-18yosh.

Mamlakatimizda joriy etilgan «Alpomish» va «Barchinoy» maxsus test sinovlari ham aynan shu tabaqalashtirilgan tizimga asoslangan.

Sport tgaraklari, BSMlarga tanlov tkazish, qabul qilish hamda tayyorgarlik guruhlarini tuzishda biojismoniy jihatdan progressiv shakllangan kichik yoshdagi bola (shuullanuvchi) katta yosh guruhiga tkazilishi mumkin. Tanlov tkazishning tartibi, uslublari, me’yoriy testlari va vositalari 15-andoza hamda 16-jadvalda keltirilgan.

169

Voleybolga tanlov otkazish tartibi

Tanlovga nomzodlar izlash

327. 
     Jismoniy tarbiya darsini kuzatish
     
328. 
     Uaktab musobaqalarini kuzatiih
     
329. 
     Jismoniy tarbiya qituvchisi bian suhbat tkazish
     

330. 
     
     

331. 
     Sirrf rahbari ЬНап suhbat
     
332. 
     Ota-onalar bian suhbat, ulaming rozHigi vatibbiy malumotnoma
     

333. 
     Mahalla faollari bian suhbat
     

334. 
     Tanlov tesdarini topshirishga taklif elish
     
335. 
     Test topshirish va natijalami qayd etish
     
336. 
     Komissiya ishtirokida test natijalami baholash
     

337. 
     Bolalarni BSMga qabul qilish byicha komissiyaning yozma tavsiyasi va buyruq
     
338. 
     15-andoza
     
339. 
     16-jadval
     
340. 
     
     

     Voleybolga tanlov uslublari, me'voriy testlar va vositalar
     Me’yorly testlar	Testtkazishvositalari
     Pedagogikuslublar
     LTanauzunligivavazni	Bo‘y!chagich.tarozi
     2.30m. yugurish	Sekundomer
     3. 5x6m. yugurish	Sekundomer
     4.Joydanvcrtikalsakrash	BelgataqilganIchovlentasi
     5Joydanuzunlikkasakrash	lchov lentasi
     6. Tidirma tpn¡ (1 kg) bosh ortidan	Tldírma tplar
     ikkiqoMlabuloqtirish
     Fiziologikuslublar
     1. Yurakni qisqarish chastotasíni	Sekundomer
     lchash: tinch holatda, 5 daqiqalí
     sakrash yuklamasidar, sng va 5
     daqiqatgandankeyin
     2. Nafas olish chastotasini l-chash:	Sekundomer
     tinch holatda, 5 daqiqali sakrash
     yuklamasidan sng va 5 daqiqadan
     keyin

341. 
     170
     

377. 
     
     
378. 
     
     13. 
         Sekundomer Dinamometr
         
     Psixoloeikuslublar
     

1. 
   Kzni yumib sekundomer strelkasmi«0»datxtatish
   
2. 
   Ql dinamometrida maksimal kuchdan50%nifarqlash
   

3. 
   «Voleybolgatanlovtkazish» mavzusi byicha nazorat savollari
   
4. 
   1. Tanlov tushunchasi nimani anglatadi?
   
5. 
   2. Tanlovning qanday turlari mavjud va ularning mazmuni
   nimadan iborat?
   

3. 
   Tanlovda qllaniladigan uslub va testlardan miso! keltiring va ulardanqandayfoydalaniladi?
   
4. 
   Voleybolga qabul qilish tartibi qanday amalga oshiriladi?
   

6. 
   171
   

7. 
   16. TURLI YOSH GURUHLARIGA MANSUB VOLEYBOLCHILAR TAYYORLASH XUSUSIYATLARI
   
8. 
   Kp yillik sport trenirovkasi uzoq muddatli pedagogik jarayon blib, muayyan yosh guruhlarida ziga xos dastur asosida mashulotlartkazish bilan ifodalanadi.
   
9. 
   Ushbu jarayon quyidagi bosqichlarda amalga oshiriladi:
   

• 
  solomlashtirish guruhi - 7-8 yosh;
  
• 
  dastlabki tayyorgarlik guruhi -9-10 va 11-12 yosh; -quv-mashulotguruhi-13-14; 14-15; 15-16; 16-17 yosh; -takomillashuv guruhi - 17-18; 18-19; 19-20 yosh;
  
• 
  yuqori sport mahorati guruhi -17 va undan katta yosh. Shuullanuvchi bolalarning nasliy va hayot davomida jismoniy,
  

10. 
    psixologik va morfofunksional imkoniyatlariga qarab, ular kichik yosh guruhidan katta yosh guruhiga tkazilishi mumkin.
    
11. 
    Bolalarni guruhlarga qabul qilish va ularni bir guruhdan ikkinchi guruhga kchirish myoriy test sinovlari natijalari asosida amalga oshiriladi.
    
12. 
    Barcha guruhlarda tkaziladigan quv-mashulot jarayoni quyidagi vazifalarni hal etishga qaratilishi darkor:
    

• 
  soliqni mustahkamlash, chiniqtirish, jismoniy, psixologik va morfofunksional imkoniyatlami shakllantirish;
  
• 
  hayotiy zarur harakat knikmalarini (tirish-turish, yurish-yugurish; sakrash, siljish-txtash; tortilish va hokazo) takomillashtirish;
  
• 
  jismoniy sifatlami (kuch, tezkorlik, chaqqonlik, chidamliylik, egiluvchanlik)taraqqiyettirish;
  
• 
  voleybolga oid maxsus sifatlami (sakrovchanlik, sakrovchanlik chidamkorligi, tezlik-kuch, yin chidamkorligi, diqqat, xotira, iroda, zukkolik va hokazo) shakllantirish;
  
• 
  texnik va taktik malakalarga rgatish va takomillashtirish;
  

13. 
    - yin mahoratini quv yini va musobaqalarda oshira borish.
    quv-trenirovka jarayonida va akademik darslarda beriladigan
    
14. 
    jismoniy va texnik (voleybol) mashqlar z hajmi, shiddati, murakkabligi va qaytarilish soni jihatlaridan turli yoshdagi va jinsdagi bolalarning funksional hamda jismoniy imkoniyatlarini e’tiborga oigan holdamyorlanishikerak.
    
15. 
    172
    
16. 
    rgatish jarayonida qllaniladigan jismoniy va texnik-taktik mashqlarning tri taqsimlanishi malakali voleybolchilar tayyorlash samarasini belgilaydi.
    
17. 
    Bosh!anich rgatish jarayonida mashqlarning aksariyaí foizi bolalaming jismoniy va funksional tayyorgarligini shakllantirishga qaratilgan blishi kerak, qolgan qismi esa texnik-taktik malakalarini zlashtirishga mljallangan blishi muhim shartlardan biridir. Bu bosqichda turli harakatli yinlar, shu jumladan voleybol yiniga ixtisosiashtirilgan harakatli yin!arni qllash tayyorgarJik jarayonini samarali tashkii qilishga yordam beradi. Bunday harakatli yinlar rgatish va takomillashtirish jarayonining barcha bosqichlarida qllanÍlishimaqsadgamuvofiq.
    
18. 
    Takomillashtirish bosqichida asta-sekin umumiy jismoniy mashqlar foizi qísqartiriladi, maxsus jismoniy mashqiar va texnik-taktik mashqlar foizi esa ancha ortadi. Mashqlaming hajmi biroz kamaytirilib, shiddati va qaytarilish soni oshirilib boríladi.
    
19. 
    Knikmalarni mukammallashtirish (mustahkamlash) bosqichida mashqlarni ijro etish shiddati musobaqa darajasiga yetkazilishi lozim. Bu bosqichda aksariyat musobaqa mashqlari turli yin vaziyatlariga mos ravishda qllanilishi katta ahamiyatga ega. Har bir yin malakasini (tpni kiritish, uzatish, tsiq qyish, qabul qilish, zarba berish) turli usullarda ijro etishga rgatish, masalan, zarba berishning ng va chap qlda nisbatan bir xilda bajara olish yin malakalarining ijro etish doirasini kengaytiradi va harakat zaxirasini boyitadi.
    
20. 
    rgatish va takomillashtirish jarayonida yin malakalarini uzoq vaqt davomida jismoniy, texnik-taktik jihatdan tez, kuchli, chaqqon, aniq va vaziyatga mos samarali ijro etilishini ta’minlash uchun aksariyat hollarda mashqlar charchash asoratlari mavjud hollarda bajariladi. Lekin, bunday mashulotlar nihoyatda ehtiyotkorlik bilan qllanil¡shi darkor. Chunki, me’yoridan ortiq yuklama (nagruzka) bola organizmini zriqishga, jarohat olishga yoki patologik holatlarga duchor qilishi mumkin.
    
21. 
    Yosh voleybolchilami tayyorlashda ularni psixologik sifatlarini ham parallel tarzda shakllantira borish muhim ahamiyat kasb etadi. MaMumki, voleybol yinida yoki yinning ayrim vaziyatlarida muvaffaqiyatga erishish barcha sifat, mahorat va qobiliyatlarni yuqori taraqqiy etganligi bilan bir qatorda tez fikrlash, tahlil qilish, farqlay bilish, tri baholash, diqqat, xotira, oldindan sezish (ansipatsiya),
    
22. 
    173
    
23. 
    iroda, zukkolik harada «ayyorlik» xislatlarining shakUangan blishini talabqiladi.
    
24. 
    Iste’dodli yosh voleybolchilarni tayyorlash samaradorligi kp jihatdan sport tgaraklari va sport maktablariga qabul qilishda tanlov jarayonini maqsadga muvofiq tashkil qilishga boliq bladi.
    
25. 
    «Tanlov» - kp yillik jarayon blib, z ichiga dastlabki tanlov, qayta tanlov (guruhdan guruhga tkazishda saralash), yin fimksiyalari byicha tanlov tkazish, jamoa tarkibiga tanlov asosida qabul qilish kabibosqichlarnikiritadi.
    
26. 
    quv-trenirovka jarayonida murabbiy z rahbarligi ostida shuullanayotgan turli yoshga mansub guruh a’zolari tarkibidan qobiliyatli, boshqalarga rnak bladigan bolalarni tanlab olishi va ularni ziga faol yordamchi qilib tayyorlashi nafaqat mashu!otlar samaradorligini oshiradi, balki sport intizomi, umuman talim-tarbiya jarayonini maqsadga muvofiq tashkil qilishga yordam beradi. Ushbu masalaning yana bir ahamiyatli joyi, ya’ni yordamchi faollar joyi shundaki, yordamchi faollar ommaviy voleybolni tashkil qilishda, iste’dodli bolalami izlab topish, turar joylarda - mahallalardagi bolalarni voleybolga jalb qilish, musobaqalar tashkil qilish, me’yoriy mashq-testlarini hamda «Alpomish» va «Barchinoy» testlarini qabul qilishda alohidarinegallaydi.
    
27. 
    Har bir murabbiyni sport tgaragi va sport maktablarida quv-trenirovka jarayonini maqsadga muvofiq tashkil qilishi ushuullanuvchi bolani taMim olayotgan maktabi, qituvchi!ari va ota-onalari bilan hamkorlikda ishlashi muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki, murabbiy mashulotlarni samarali olib borishi, shuullanuvchi bokming mashqlarni ziashtirishi, uni mahoratini shakllanishi shu bolani maktab va uydagi ahvoli, kayfíyati, dunyoqarashi, qiziqishi hamda xislat va boshqa omillarga boliqdir.
    
28. 
    Ma'lumki, shuullanuvchi bolani quv-trenirovka jarayonida mashqlarni ongli tushungan holda ijro etishi, yuklamani qanday ijro etayotganligini sezishi, malaka va knikmalarni hamda yin sirlarini mukammal zlashtira olishi kp jihatdan uning nazariy-intellektual tayyorgarligiga ham aloqadordir. Demak, har bir murabbiy z rahbarligi ostida shuullanayotgan bola haqida barcha mlumotlarga ega bolishi, shu bolani nafaqat malakali sportchi qilib yetishtirishga yordam beradi, balki mnaviy-madaniy jihatdan yetuk inson qilib tarbiyalashda muhim rol' ynaydi.
    
29. 
    174
    
30. 
    Shuullanuvchi bolalarni yoshi, rgatish va takomillashtirish bosqichi hamda guruhlaming nomiga qarab nazariy va amaliy mashulotlarga ajratilgan quv soatlari «pastdan» «yuqoriga» qarab taqsimianadi.
    
31. 
    SolomlashUrish va dastlabki tayyorgarlik guruhlarida umumiy jismoniy tayyorgarlik eng kp soatlar hajmini, maxsus jismoniy tayyorgarlik - kamroq, texnik - yana kamroq va eng kam soatlar hajmini taktik tayyorgarlik egallaydi. Keyingi guruhlarda mashulotlar hajmi borgan sari ixtisoslashuvga qarab ynakiriladi. Ya’ni, maxsus jismoniy tayyorgarlik soatlar byicha ustun bladi, texnik va taktik mashqlar hajmiortibboradi.
    
32. 
    Aynan shu tamoyil sport trenirovkasining bosqich va davrlarida qHanilishi zarur. Jumladan, tayyorgarlik davrining umumiy jismoniy tayyorgarlik bosqichi (1-bosqich), maxsus jismoniy tayyorgarlik (2-bosqich) va musobaqaoldi bosqich (3-bosqich) larida mashulotlaming hajmi va shiddati sekin-asta proporsional zgarib boradi. Ya’ni, I-bosqich hajmi kp, shiddat esa sekin b!adi, 2 va 3-bosqichlarda bu ikki krsatkichning «joyi» zgarib boradi. Boshqacha qilib aytganda, musobaqa davriga yaqinlashgan sari mashqlar hajmi kamayib, shiddati esa maksimal darajaga ktariladi. 16-andozada voleybolchilar tayyorlashning tashkiliy shakllari, 17,18-jadvaIlarda esa voleybolchilar quv guruhlari va mashulotlar hajmi keltirilgan.
    
33. 
    19-jadvalda turli yosh guruhlariga reja-lashtiriladigan tayyorgarlik turlari va yuklamalar hajmi berilgan:
    
34. 
    П-jadval Solomlashtirish guruhi - 7-8 yosh
    
35. 
    
    

    T/r	Tayyorgarlik turlari	Yuklamalar hajmi
    1.	Nazariy tayyorgarlik	4
    2.	Umumiyjismoniytayyorgar-lik	180
    3.	Maxsusjismoniytayyorgar-lik	10
    4.	Texniktayyorgarlik	80
    5.	Taktiktayyorgarlik	6
    6.	Integral tayyorgarlik	-
    7.	Hakamlik amaliyoti	8
    8.	Musobaqa	14
    9.	Nazoratsinovlari	8
    JAMI:		312

36. 
    175
    

69. 
    Dastlabkitayyorgarlikguruhi
    
70. 
    18-jadval
    

71. 
    
    

    T/r	Mashulotlarmazmuni	1yil 9-11 yosh	2yil 10-12 Yosh
    1.	Nazariy tayyorgarlik	8	18
    2.	Umumiyjismoniytayyorgarlik	'131	124
    3.	Maxsusjismoniytayyorgarlik	76	64
    4.	Texniktayyorgarlik	107	99
    5.	Taktiktayyorgarlik	38	51
    6.	Integral(o‘yin)tayyorgarlik	38	40
    7.	Nazorattestmashqlarisinovi	18	20
    JAMI:		416	416
    8.	Mashulotkunlarisoni	194	188
    9.	Mashulotlarsoni	208	208
    10.	Musobaqa kunlari soni	14	20

72. 
    Voleybolchilartayyorlashning tashkiliy shakllari
    
73. 
    ♦
    
74. 
    Yosh voleybolchilar tayyorlash
    

123. 
     _|_
     
124. 
     Tgarak