|
Darsning jihozlari: darslik, qo`shimcha adabiyotlar, tarqatma materiallar.
Asosiy tushuncha va atamalar: Massaning tezlikka bog`liqligi. Relyativistik dinamika. Massa bilan energiyaning o`zaro bog`liqlik qonuni
Darsning blok chizmasi:
№
|
Dars bosqichlari:
|
Vaqti:
|
1
|
Tashkiliy qism
|
3 minut
|
2
|
O`tilganlarni takrorlash
|
10 minut
|
3
|
Yangi mavzuni bayoni
|
25 minut
|
4
|
Darsni mustahkamlash
|
5 minut
|
5
|
Uyga vazifa
|
2 minut
|
Darsni o`tish metodi: joriy, baxs munozara, savol- javoblar.
Darsni borishi:
Tashkiliy qism: O`quvchilar bilan salomlashish, davomatini aniqlash, navbatchilikni nazorat qilish.
O`tilgan darsni takrorlash: uyga vazifani tekshirish orqali o`tilganlarni takrorlash. Yangi mavzu bayoni:
Nisbiylik nazariyasining asosida ikkita postulat yotadi.
Maykel’son tajribasining va Yerning efirga nisbatan harakatlanishini payqashga bag’ishlangan boshqa tajribalarning salbiy natijalari sababini izohlash uchun turli gipotezalar qilindi. Bu gipotezalardan ko’zda tutilgan birdan-bir maqsad imtiyozli sanoat sistemasini payqashga qaratilgan tajribalarning salbiy natijalari sababini izoxlab berish edi (bunday sanoq sistemasi haqiqatan ham mavjud deb hosoblagan edilar).
Bu muammoga Eynshteyin tamomila boshqacha yondashdi: u inersial sistemalar orasida farq borligini izlashga qaratilgan barcha urinishlardan salbiy natijalar olinishi sababini izohlash uchun xilma-xil gipotezalar yaratishning hojati yo’q. Barcha inersial sanoq sistemalari mexanik jarayonlargagina emas, balki elektromagnit jarayonlarga nisbatan ham bab-barabar taalluqli. Bu tabiat qonunidir. Tinch xolat bilan to’g’ri chiziqli tekis harakat orasida hech qanday farq yo’q.
Nisbiylik prinsipi Eynshteyn nazariyasining asosiy postulatidir. Uni quyidagicha ta’riflash mumkin: tabiatdagi barcha jarayonlar har qanday inersial sanoq sistemasida bir xilda yuz beradi.
Bu degan so’z, fizika qonunlari barcha inersial sistemalarda bir xil shaklda bo’ladi demakdir. Shunday qilib, klassik mexanikaning nisbiylik prinsipi tabiatda sodir barcha jarayonlarga ham birdek taalluqlidir. Ammo nisbiylik nazariyasi nisbiylik prinsipining o’zigagina asoslanib qolmaydi. Yana ikkinchi postulot ham bor: yorug’likning vakuumdagi tezligi barcha inersial sanoq sistemalari uchun bir xildir. U manbaning tezligiga ham, yorug’lik signalini qabul qilgichning tezligiga ham bog’liq emas.
Shunday qilib, yorug’lik tezligi alohida o’rinni egallaydi. Undan tashqari, nisbiylik nazariyasi postulatlaridan kelib chiqishiga ko’ra, yorug’likning vakuumdagi tezligi tabiatda yuz beradigan o’zaro ta’sirlarni uzatishning mumkin bo’lgan eng katta tezligi ekan.
Nisbiylik nazariyasining postulatlarini ta’riflash uchun juda katta ilmiy jasorat kerak edi. Gap shundaki, bu postulatlar fazo hamda vaqt to’g’risidagi klassik tasavvurlarga ochiq-oydin zid keladi.
Fazo hamda vaqt to’g’risidagi relyativistik tasavvurlarga tezliklarni qo’shishning yangi qonuni muvofiq keladi. Tezliklarni qo’shishning klassik qonuni to’g’ri bo’lmaydi, chunki yorug’likningvakuumdagi tezligi o’zgarmas degan fikrga ziddir.
Agar poyezd v tezlik bilan ketayotgan, shu poyezd vagonida esa yorug’lik to’lqini poyezdning harakat yo’nalishida tarqalayotgan bo’lsa, yorug’lik to’lqinning Yerga nisbatan tezligi v+c qiymatiga emas, balki c ga teng bo’lishi kerak. Tezliklarni qo’shishning yangi qonuni talab etiladigan natijaga olib kelishi lozim.
Biz jismning K sistemaga nisbatan v tezlik bilan harakatlanayotgan K1 sanoq sistemasidagi X1 o’q bo’ylab harakatlanishidek xususiy hol uchun tezliklarni qo’shish qonunini (isbotsiz) yozamiz. Harakat davomida X va X1 koordinata o’qlari hamma vaqt bir-birining ustida yotadi, Y va Y1, Z va Z1 o’qlar esa o’zaro parallel bo’lib qoladi.
Jismning K1 ga nisbatan tezligini v1 bilan, shu jismning K ga nisbatan tezligini esa v2 bilan belgilaymiz. U holda tezliklarni qo’shishning relyativistik qonuni quyidagicha yoziladi.
(1)
Agar v<с va v11=v1+v
v1=c bo’lganda nisbiylik nazariyasining ikkinchi postulatiga ko’ra, v2 tezlik ham c tezlikka teng.
Tezliklarni qo’shishning relyativistik qonunining ajoyib xossasi shuki v1 va v tezliklar har qanday bo’lganda ham (albatta, c dan katta bo’lmaganda) natijaviy v2 tezligi c tezlikdan katta bo’lmaydi.
Tezliklarni qo’shishning relyativistik qonuni o’rinli, biroq yaqqol ko’rinmaydi. Yerga nisbatan yorug’lik tezligi c ga yaqin tezlik bilan uchib borayotgan kosmik kemani tasavvur qiling. Undan kichik raketa uchib chiqadi va katta raketaga nisbatan c ga yaqin tezlikni oladi. Biroq kichik raketaning Yerga nisbatan tezligi raketaning tezligiga deyarli teng bo’ladi.
Mustahkamlash:
Eynshteynning nisbiylik nazariyasi deb nimaga aytiladi?
Tezliklarni qo’shishning relyativistik qonunini tushuntiring
Mikrozarra deb nimaga aytiladi?
Do'stlaringiz bilan baham: | 
