Ko’rildi: O’ibdo’

Asosiy tushuncha va atamalar: Fotoelektrik effect. Fotonlar
Darsning blok chizmasi:

№	Dars bosqichlari:	Vaqti:
1	Tashkiliy qism	3 minut
2	O`tilganlarni takrorlash	10 minut
3	Yangi mavzuni bayoni	25 minut
4	Darsni mustahkamlash	5 minut
5	Uyga vazifa	2 minut

Darsni o`tish metodi: joriy, baxs munozara, savol- javoblar.
Darsni borishi:

1. 
   Tashkiliy qism: O`quvchilar bilan salomlashish, davomatini aniqlash, navbatchilikni nazorat qilish.
   
2. 
   O`tilgan darsni takrorlash: uyga vazifani tekshirish orqali o`tilganlarni takrorlash. Yangi mavzu bayoni:
   

Y


17.6 – расм.

orug’lik ta’sirida jismdan elektronlar-ning ajralib chiqish hodisasiga fotoef-fekt deb ataladi. Bu hodisani birinchi bo’lib, 1887 yilda G.Gerc kuzatgan. Biroq, uning xossalarini har tomonlama chuqur o’rgangan va qonunlar yaratgan olim, rus fizigi A.G.Stoletovdir. 1898 yilda Lenard va Tomsonlar fotoeffekt natijasida katoddan ajralib chiquvchi zarralar elektronlardan iborat ekanligini zarralarning magnit maydonida og’ishga asoslanib aniqladilar.

Fotoeffekt hodisasini kuzatish uchun havosi so’rib olingan shisha idish ikki metall elektrod-katod va anodlar tashqi ampermetr zanjiriga ulangan (17.6-rasm). O’tkazilgan tajribalar natijasida 17.7-rasmda tasvirlangan volt-amper xarakteristikasi olingan.

Fotoeffektning 4 ta asosiy qonuni bor:

1


17.7 – расм.

. Muayyan fotokatodga tushayotgan yorug’likning spektral tarkibi o’zgarmas bo’lsa, fototokning to’yinishi qiymati yorug’lik oqimiga to’g’ri proporcional (17.7-rasm).

2. Muayyan fotokatoddan ajralib chiqayotgan foto-elektronlar boshlang’ich tezliklarining maksimal qiymati yorug’lik intensivligiga bog’liq emas. Yorug’likning to’lqin uzunligi o’zgarsa fotoelektronlarning maksimal tezliklari ham o’zgaradi.

3. Har bir fotokatod uchun biror «qizil chegara» mavjud bo’lib, undan kattaroq to’lqin uzunlikli yorug’lik ta’sirida fotoeffekt vujudga kelmaydi. _k ning qiymati yorug’lik intensivligiga mutlaqo bog’liq emas, u faqat fotokatod materialining kimyoviy tabiatiga va sirtining holatiga bog’liq.

4. Yorug’likning fotokatodga tushishi bilan foto-elektronlarning hosil bo’lishi orasida sezilarli vaqt o’tmaydi.

Fotoeffektning I-qonunini to’lqin nazariyasi asosida tushuntirish mumkin. Lekin to’lqin nazariya 2, 3 va 4 qonunlarni tushuntirishga ojizlik qiladi.

To’lqin nazariyaga asosan fotokatodga tushayotgan ixtiyoriy to’lqin uzunlikdagi yorug’likning intensivligi ortgan sari ajralib chiqayotgan fotoelektronlarning energiyasi ham ortishi kerak edi, ammo fotoelektronlarning energiyasi yorug’lik intensivligiga mutlaqo bog’liq emas.

Ikkinchidan, to’lqin nazariyaga asosan, elektron metalldan ajralib chiqishi uchun kerakli energiyani har qanday yorug’likdan olishi mumkin, ya’ni yorug’likning to’lqin uzunligining ahamiyati yo’q. Faqat yorug’lik intensivligi etarlicha katta bo’lishi lozim. Lekin, to’lqin uzunligi «qizil chegaradan» katta bo’lgan yorug’likning intensivligi har qancha katta bo’lsa ham, fotoeffekt vujudga kelmaydi. Aksincha, to’lqin uzunligi «qizil chegaradan» kichik bo’lgan yorug’lik intensivligi nihoyatda zaif bo’lsa ham fotoeffekt kuzatiladi. Ammo zaif intensivlikdagi yorug’lik tushayotgan taqdirda, to’lqin nazariyaga asosan yorug’lik to’lqinlari tashib kelgan energiyalar hisobiga metalldagi elektron ma’lum miqdordagi energiyani jamg’arib olishi kerak, chunki bu energiya elektronning metalldan chiqishi (ya’ni chiqish ishi A_r) uchun etarli bo’lgandagina fotoeffekt sodir bo’ladi. Hisoblashlarning ko’rsatishicha intensivligi juda kam bo’lgan yorug’likdan A_r ga etarli energiyani elektron jamg’arib olishi uchun soatlab ba’zan sutkalab vaqt kerak bo’ladi. Tajribalarda esa metallga yorug’likning tushishi va fotoelektronlarning vujuduga kelishi orasida 10^-9 s vaqt o’tadi, xolos.

Demak, yorug’likning to’lqin nazariyasi va fotoeffekt orasida yuqorida bayon qilingan mos kelmasliklar mavjud. Bu kamchiliklarning sabablarini aniqlash uchun 1905 yilda A.Eynshteyn yorug’likni kvant nazariyasini taklif qildi. Eynshteyn Plank nazariyasini yorug’likka nisbatan qo’llab, yorug’lik kvantlar tariqasida nurlanibgina qolmay, balki yorug’lik energiyasining tarqalishi ham, yutilishi ham kvantlashgan bo’lishini ta’kidladi.

3. 
   Mustahkamlash:
   

1. 
   Yorug‘likning bosimi deb nimaga aytiladi?
   
2. 
   Vakuum va yarim o‘tkazgichli fotoelementlar deb nimaga aytiladi?
   
3. 
   Fotonlar deb nimaga aytiladi?
   
4. 
   Korpuskulyar to‘lqin dualizmi deb nimaga aytiladi?
   
5. 
   O‘zbekistonda quyosh energiyasidan foydalanishni tushuntirib bering.
   

4.