Kirish. Ekologiya kursi, maqsadi, vazifasi, tuzilmasi va tarixi. Reja

Ekologik omillar yig’indisi organizmlarning o’sishi, rivojlanishi, yashab qolishi, organizmlarning ko’payishiga sabab bo’ladi, ularning mavjudlik sharoitini tavsiflaydi.

Biotik omillar. Biotik omillar deyilganda barcha tirik organizmlarning yashash jaraenida bir-biriga tasir kwrsatishini tushunamiz. Bu organizmlar ontogenezi davomida h’aet kechirishi, tarqalishi, urchishi uchun tashqi muh’it bilan h’am malum munosabatda bwladi. Natijada organizmlar wsadi, rivojlanadi, nasl qoldiradi va h’aa’tning sungi bosqichida h’alok bwladi.

Tirik organizmlar judayam xilma-xil xarakterga egadir. Ular oziq manbai bwlib xizmat qiladi (o’simliklar-h’ayvon-fitofatlar uchun h’ayvonlar-yirtqichlar uchun), yashash muh’iti bwlib xizmat qiladi (tekinxwr uchun xwjain, yirik o’simliklar-epifitlar uchun) kupayish uchun xizmat qiladi (o’simliklarning changlatuvchilari), kimeviy fizik va boshqa tasirlar mavjuddir.

Biotik omillar quydagi h’ollarda namoen bwladi:

1. Fitogen - yani o’simliklarning o’simliklarga, o’simliklarning h’ayvonlarga tasir etishi, 2. Zoogen - yani h’ayvonlarning o’simliklarga, h’ayvonlarning h’ayvonlarga tasir etishi, 3. Mikrogen - mikroorganizmlarning o’simlik va h’ayvonlarga tasiri, 4. O’simlik, h’ayvon va mikroorganizmlarning wz aro bir-biriga tasirida kwriladi.

O’simliklarning o’simliklarga tasiri deganda-bir turning ikkinchi turga kursatgan tasiri kiradi. Bunday tasir natijasida ular wsadi, rivojlanadi, urug’-meva eki (spora) h’osil qilib yanada kengroq tarqaladi. Demak h’ar bir o’simlik yashash uchun kurashadi. Bunday kurash natijasida o’simliklar h’aetida parazitlik (tekinxwrlik), simbiozlik (wz aro h’amjixatlik), neytrallik kabi munosabatlar kelib chiqadi.

O’simliklarning h’ayvonlarga tasiri-bazi bir zah’arli o’simliklar va h’ashoratxwr o’simliklar misolida kwrinadi. Biz tarkibida zah’arli moddalar bor bwlgan o’simliklar (zah’arli ayiqtovon, kampir chopon, bangi devona, kakra, mingdevona va h’) h’am da 500 ga yaqin o’simliklar (aledrovanda, venerin pashshatutari, nepetens, puzirchatka kabila) ning h’ayvonlar bilan oziqlanishi fanga malumligini bilamiz. Bunday o’simliklarh’ashoratxwr o’simliklar deyladi. Ular asosan botqoqlikda wsadi. Takidlaganimizdek botqoq erlarda azotli moddalar kam bwlganligi sababli, h’ashoratxwr o’simliklar bu moddalarga bwlgan talabini shu erda yashaydigan h’ashoratlar bilan oziqlanish orqali qondiradi. Buning uchun h’ashoratxwr o’simliklar uzoq evalyutsion davomida maxsus moslanishlarga (h’ashoratni tutib h’azm qiluvchi) egadir. Ularning tuklaridan ferment (suyuqlik) lar ajraladi va bu suyuqlik h’ashoratlarni parchalab h’azm bwlishiga imkon beradi. Undan tashqari ayrim h’ayvonlar (kana, pashsha, arilar va h’.) uchun o’simliklar in qurish uchun h’am muh’im rol wynaydi.

Hayvonlarning o’simliklarga tasiri-kwpchilik h’ayvonlar o’simliklar bilan oziqlanganda o’simliklarning spora, urug’ va mevalarning tarqalishiga tasir kwrsatadi: tasiri h’ammamizga malum. Masalan: karam kapalagi, g’wza qurti, kartoshka qwng’izi, meva va savzovot ekinlari, wrmon daraxtlari, donli ekinlarning zararkunandalari h’am bunga misoldir.

Hayvonlarning h’ayvonlarga tasiri-buni tabiatda yirtqich-wlja wrtasidagi munosabatda aniq kwrishimiz mumkin. Bunda wljaning dushmandan h’imoyalanishiga intilishlarini aytish kerak. Bunday h’imoya aktiv va passiv kwrinishlarda namoen bwladi:

Mikroorganizmlarning o’simlik va h’ayvonlarga tasirini - bazi kasallik tug’diruvchi mikroblarning (patogen bakteriyalar, viruslar va parazit zamburug’lar) o’simlik va h’ayvonlarda turli kasalliklarni keltirib chiqarishda kwrish mumkin.

O’simlik, h’ayvon va mikroorganizmlarning wz aro tasiri-avvalo ularning tuproqda birgalikda yashashida seziladi. Natijada wzaro murakkab munosabatlarda bwladilar. Bunday munosabat ozuqa zanjiridagi biotik munosabatda yaqqol kwrinadi. Tirik organizmlar birgalikda yashar ekanlar, ularning wzaro turlicha biotik munosabatlari-aloqalari bwlishi tabiiydir. Bunday munosabat natijasida ularning organizm uchun foydali eki zararli ekanligi h’aqida xulosa chiqarish mumkin. Biotik munosabatlar biotsenozlar mavzusida keng ravishda amalga oshadi.

Demak, organizmlar orasidagi wzaro munosabat h’ar ikki organizm uchun foyda keltirsa-mutalistik munosabatlar kelib chiqadi.