"Kimyo va uni o`qitish metodikasi" kafedra mudiri, dotsent kafedrasi dotsenti t f. n

2.2.Dissotsiyalanish darajasi
Elektrolitlar dissotsiyalanish darajasi bilan xarakterlanadi.
Elektrolitning dissotsiyalangan molekulalar sonining umumiy erigan molekulalar soniga nisbati dissotsiyalanish darajasi deb ataladi. Dissotsiyalanish darajasi kasr sonlar bilan yoki foiz hisobida ifodalanadi.
Kuchli elektrolitlarga dissotsiyalanish darajasi 0.3 yoki 30% dan yuqori, kuchsiz elektrolitlarga esa dissotsiyalanish darajasi 0.3 yoki 30% dan past bo'lgan moddalar kiradi. Dissotsiyalanish darajasi konsentrasiyaga bog'lik bo'lib, eritma suyultirilgan sari ortadi. Chunki eritmaning kichik konsentrasiyasida ionlarning to'qnashish extimolligi kamayadi. Dissotsiyalanish darajasi temperaturaga bog'lik bo'lib, u ko'tarilishi bilan ortadi, chunki bu xolatda molekuladagi bog'lanishlar kuchsizlanadi. Kuchli elektrolitlarga kuchli asos, kuchli kislota va tuzlar; kuchsiz elektrolitlarga esa kuchsiz kislota, kuchsiz asoslar va barcha organik kislotalar misol bo'la oladi. Elektrolitlarning dissotsiyalanish darajasi (a) ni izotonik koeffisiyenti (i) yordamida quyidagi tenglama asosida hisoblash mumkin:

bu yerda n - eritmadagi umumiy ionlar soni.
Masalan, CaCl₂ tuzi eritmada 1 ta Ca²⁺ ioniga va 2 ta Cl^- ioniga dissotsiyalanadi, demak bu eritmada umumiy ionlar soni (n) 3 ga teng.
Ko'p negizli kislotalar, asoslar, tuzlar bosqich bilan dissotsiyalanadi. Masalan, H₃PO₄ uch bosqichda quyidagicha (uch negizli bo'lgani uchun) ionlarga dissotsiyalanadi:
H₃PO₄ = H⁺+ H₂PO₄ I-bosqich (a=24%)
H₂PO₄ = H⁺+ HPO₄ II-bosqich (a=0.11%)
HPO₄ = H⁺+ PO₄ III-bosqich (a=0.001%)
2.3.Bosqichli dissotsiyalanish
Dissotsiyalanishning birinchi bosqichi kuchli boradi, ikkinchisi kuchsizroq, uchinchi bosqich esa juda kam kuchsiz bo'ladi. Neytral H₃PO₄ molekuladan vodorod ionini ajratib olish manfiy zaryadlangan H₂PO₄ ioniga nisbatan oson, HPO₄ ionidan esa H ionini ajratib olish qiyinroqdir.
Ko'p negizli kislotalar kabi, ikki va undan ortiq valentli metallarning asoslari ham bosichli dissotsiyalanadi. Masalan, Mg(OH)₂ ning dissotsiyalanishi quyidagicha bo'ladi:
Mg(OH)₂   MgOH⁺ + OH^- I - boskich
MgOH⁺  Mg²⁺ + OH^- II- boskich
Ko'p negizli kislota va yuqori valentli metall asoslarining bosqichli dissotsiyalanishi nordon va asosli tuzlar hosil bo'ishini ko'rsatadi.
Asosni neytrallash uchun kam miqdorda kislota olingan bo'lsa, asosning bir qism gidroksidi kislota qoldig'iga almashadi, bunda hosil
bo'lgan tuz tarkibida suv qoldig'i bo'lib, u asosli tuz hosil qiladi.
Masalan,
Al(OH)₃ + H₂SO₄ = Al(OH)SO₄ + 2H₂O
Bi(OH)₃ + HNO₃ = Bi(OH)NO₃ + H₂O
Agar asosdan kam miqdorda olingan bo'lsa, tarkibida metallga almashmagan kislotaning vodorodi bo'llgan nordon tuz hosil bo'lishi mumkin. Masalan:
H₃PO₄ + KOH = KH₂PO₄ + H₂O
Amfoter elektrolitlar. Suvda kam eriydigan metallarning ko'p
gidroksidlari kislotali muxitda asos kabi, asosli muxitda esa kislota kabi reaksiyaga kirishadi.
Bunday molekulalar ikki xil: ham kislota, ham asos kabi dissotsiyalanishi mumkin. Masalan, Zn(OH)₂ molekulasi ham asos (I), ham kislota (II) kabi dissotsiyalanadi:
(I) ZnOH⁺ + ON^-  Zn(OH)₂  H⁺ +HZnO₂^-
(II)Zn²⁺ + ON^- H⁺ +ZnO₂^2-
Kislota ishtirokida, ya'ni H⁺ ionlari ortiqcha bo'lganda dissotsiyalanish II tipda bormay I bo'yicha boradi, ishqor ishtirokida OH^- ionlar ortiqcha bo'lganda I tip bo'yicha dissotsiyalanish to'xtab, ionlarga parchalanish II tip bo'yicha boradi.