Jurnalistikasi

munosabatâa
bo'lish, uchinchi tabaqa 
deputatlari va demokratik jumalistlaming shaxsiy hayoti to ‘g‘risida g'iybat 
gaplar tarqatish, inqilobiy asarlarga turli-tum an parodiyalar yozish, klublar 
tom onidan qabul qilingan qarorlami m azah qilish, xalq yo‘lboshchilarini 
hajviy she’r, pamfletlar vositasida badnom etish, plebeylami zodagonlar 
«tilga olishi m umkin bo‘lmagan» dashnom so'zlar bilan beboshlik va 
axloqsizlikda ayblash — bu usullaming ham m asi 1792-yilning 10-avgus- 
tigacha, ya’ni, monarxiya ag‘darilgunga q ad ar gazeta sahifalaridan tush- 
madi.
«Havoriy yumushi» gazetasi poytaxt atrofida istiqomat qiluvchi aholini 
ochiqdan-ochiq «murtad», «to'ng'iz», «fohisha bolalari» deb atashdan h am
toymadi. Ayni vaziyatda gazetalar generallar va armiyaga qaratilgan 
muFojaatnomalar e ’ion qilib, «inqilobiy telbalikka» barham berishni talab 
etdilar. Shunday talabnomalardan birida «Barcha safsatabozlami qo'lga 
tushirmoq va qonun asosida boplab ta ’zirini bermoq darkor. Biz ular 
ko‘rsichqoular qismatiga yo‘liqqanini ko‘rib, xushnud bo'lmaylik. Biz 
ulami nayzador qoziqqa o'tqazib, Bastiliya xarobalari ustida o'iim azobini 
tortishga m ajbur qilamiz»2, deyilgandi.
«Havoriy yumushi», «Qirol do‘sti» gazetalari birinchi bo‘lib «F ran- 
siyani qonli jom da cho'miltirib poklash», «isyonkorlar»ning ham m asini 
kalia kesiladigan kundaga jo'natish» d a ’vati bilan chiqishdi. Absolut 
tuzumning barcha raqiblari «isyonkor» deb hisoblandilar. «Havoriy 
yumushi» gazetasining (uni qiro) oilasining a ’zolari ham o ‘qishardi) faol 
xodimlaridan bo'lgan Syullo Koblens saroy bilan aloqasi borligidan 
oshkora ravishda maqtangan edi. Shaharda shahzoda Konde boshchiligida 
aksilinqilobiy armiya ham tuzila boshlagandi.
Bo'hton aksilinqilobiy matbuotning eng samarali quroli ekanini ju d a
yaxshi bilgan Robesper o ‘z nutqlaridan birida shunday degan edi: «Xuddi 
mana shu bo‘hton juda ko‘p voqealarga sababchi bo'ldi. Xuddi m ana shu 
bo‘hton fransuz millatini muttasil odam xo'rlar to ‘dasi tarzida ko‘rsatib,
1 Kunov G. O lsha manbaa, U4-bet.
2 Kunov G . O lsha manbaa, 114-bet.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

bizning inqilobimiz bilan Yevropadagi boshqa xalqlar o ‘rtasida g‘ov paydo 
qildi. Fitnachi g'alam islar johil olomon bilan siyosiy prinsiplar asosida 
uzviy bog lanishga h arakat qildilar. Ular, ayniqsa, xalq ishining eng 
sobitqadam him oyachilarini badnom qilishga intildilar»1.
Vatanpaivarlarga qarshi muntazam bo'hton kampaniyasini olib borgan 
aksilinqilobiy gazetalar raqiblari îxtiyoridagi nashrlaiga qaraganda yaxshi 
moliyaviy ahvolda edilar. Ulaming yuksalishi qariyb monarxiya qulagunga 
qadar davora etdi. 1789-yilning iyulida bunday yo'nalishdagi gayptafar atigi 
uchta bo'lsa, yil oxirida ular soni 24 taga yetdi, kelgusi yili yana 40 taga 
ko'paydi. 1791-yilda 16 ta yangi nashr paydo bo‘ldi. Ulaming o'quvchilar 
doirasi, ayniqsa, inqilobning birinchi yilida ancha keng bo'kii. Robesper bu 
hodisaning sababini ifodalab shunday degan edi: «Tentak, irodasi sust yoki 
beadab odamlar bor joyda bo‘hton va ig‘vo osongina o'ziga muxlislar topa 
oladi*2.
«Men yer yuzida faqat haqiqat va adolatgagina ta ’zim qilaman», deb 
yozgan edi Jan Pol M arat o ‘z gazetasi sonlaridan birida. Gazetada 
tekshirib ko'rilm agan m ish-m ishlam ing tarqatilishiga Lustalo ham keskin 
qarshi chiqdi. U sh u n d ay yozdi: «Ko‘pchilik jum alistlar, gazetxonlar 
orasida go‘yo biz d u c h o r bo‘Iayotgan xavf-xatarlar haqida vahimali mish- 
m ishlar tarqatishayapti. Biz bu mish-mishlar haqida komil ishonch bilan 
gapirishdan a w al to ‘plangan faktlar yetarli dalil-isbotga egami yoki ega 
emasligini aniqlab k o ‘rish zarur, deb hisoblaymiz». «Parij inqilobi* gazetasi 
esa: «Siyosiy yozuvchining birinchi burchi fuqarolarning huquqini himoya 
qilishdan iborat b o ‘lm og‘i kerak. Basharti u o ‘z qalamini shaxsiy 
xusumatga tobe etsa, u n d an shaxsiy manfaat yo‘lida foydalansa, u holda 
m atbuot erkinligi h ar b ir kishida vahima paydo qilishgagina qodir bo‘lib 
qoladi», deb e ’tiro f etgan edi3.
G azeta m uharririning roli to ‘g‘risida J. P. M arat shunday degan edi: 
«M en insonlami faqat shaxsiy fazilatlariga qarabgina faïqlayman. Baxtga 
ko‘r-ko‘rona sajda qiluvchilam i hamisha pisand etmayman va hech 
qachon hokimiyatga sajda qiluvchilarga nisbatan tilyog‘lamalik qilmayman. 
M ening qalamim q anchalik qahrli boMmasin, faqat illatga nisbatan 
xavotirlidir, hatto ablahiar haqida gap ketgan chog‘da ham u masalaga 
haqiqat nuqtayi nazaridan yondashadi, haqiqatni hurmatlaydi; basharti 
aybsizükni haqorat qilm oq uchun hatto bir zumgina bo‘lsa ham 
haqiqatdan chekinsa, u n d a eng og‘ir jazoga giriftor bo'lsin, axir u qonxo‘r 
ixtiyorida-ku!*4.
Inqilobning dastlabki kunlaridanoq qizg‘in bahsga sababchi bo‘lgan 
masalalardan biri m atbuot erkinligi muammosi edi. Bu narsa «Inson va 
fuqaro huquqlari deklaratsiyasi» muhokamasi chog‘ida o ‘z ifodasini topdi.
1 Roberpierre M Deuvres comlites Nancy. 1939, 4 -x . 44-c.
2 Robesiere M op cit. 
45-6eT.
3 Revolutions de Paris. 1789, № 6.
4 Rebolutions de Paris. 1789. № 2. 70-79-6eniap.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Ayrim mulohaza va qo'shim chaiardan so ‘ng millat majlisi 1789-yil 
26-avgustda «Inson va fuqaro huquqlari deklaratsiyasi» tarkibidan joy oigan 
matbuot to'g'risidagi moddani yoqlab ovoz berdi. M azkur m oddada 
shunday deyilgandi:
«
0
‘z fikr va mulohazalarini bayon qilish h ar bir kishining bebaho 
huquqlaridandir, H ar kim o ‘z fikrini erkin gapirishi, yozishi va matbuotda 
bosib chiqarishi m umkin. Shuningdek, bu erkinlikni su’iistemol qilsa, 
qonunda nazarda tutilgan hollarda buning uchun javobgar hisoblanadi»1. 
Hukumatning t a ’sis majlisi siyosiy m atbuot rivojlanishini to'xtatm adi. 
Aksincha, u m atbuot erkinligi insonning tabiiy huquqi ekanligini tantanali 
e ’lon qildi va bu huquq uchun qonun yo‘li bilan kafolat berdi.
Monarxiya va aksilinqilobchilarga qarshi kurashning butun og'irligi 
Marat, Lustalo, Dem ulen, Marshel, Eber va boshqalar muharrirlik qilayot- 
gan demokratik nashrlar zimmasiga tuslidi. H ukum atning ta ’qib choralari 
birinchi navbatda m ana shu nashrlarga qaratildi. Masalan, Marat 1790-yil 
26-iyulda bosib chiqargan «Bizni yo‘q qildilar!» nom li pamfletida aksilin- 
qilobchilaming rejalarini, shahar boshqarmasining jinoyatkorona xafsalasiz- 
ligini keskin fosh qildi va qurolli qo‘zg‘olonga undadi.
Pamflet gazetaga ilova tarzida nashr qilinib, butun Parij bo‘ylab 
devorlarga yopishtirib chiqildi. Pamflet kutilm aganda paydo bfe'ldi va shu 
bois ham m ani esankiratib qo'ydi. M arat bu pamfletida shivir-shivir 
gaplarni, sir, bo'hton va sotqinlik pardasiga yashiringan fisqu fasodlarni 
o'ziga xos dadillik va sezgirlik bilan ochib tashladi. Uning pamfleti 
qanchalik ta ’sirga ega boMganini shundan ham bilish mumkinki, ms elchisi 
Smolin qirolichaga yo‘llagan ma’lum otnom asiga pamflet matnini ham
qo‘shib jo ‘natgan edi.
M arat asarlari hatto vatanparvarlar orasida ham ixtiloflarga sabab 
bo'lardi. D em ulen Maratning diktatura o ‘m atish, terror joriy etish to ‘g ‘- 
risidagi talablaridan vahimaga tushib, bunday qilish demokratiya saflarida 
bo'linishga olib kelishini bildtnb shunday yozgandi: «Janob Marat, siz 
qiziq-qiziq narsalarni to'qib chiqaryapsiz. T anasidan judo qilingan besh 
yoki olti yuz kallalarmi? Siz, jumalistiar, xalq orasidagi dramaturglarsiz. 
Siz bitta suflyorni mustasno qilgan holda, pesadagi boshqa ham m a 
ishtirokchilarni yo‘q qilmoqchisiz. bizni haddan ziyod fojiaviylik hayratda 
qoldirajagini siz mutlaqo unutibsiz! Siz o ‘z d o ‘stlaringizdan ajrab q o l- 
moqdasiz va ulam i siz bilan aloqani uzishga m ajbur etyapsiz!»2.
M arat esa shunday yozdi: «Men bilam an, hukum atni boshqarayotgan 
ablahlar mening boshim uchun muayyan m iqdorda pul to ‘lashni va’da 
qilganlar. Besh yuzta josus meni kecha-kunduz axtaryapti, axtarishsa 
axtaraverishsin! Basharti topib olsalar yoki q o ig a tushirsaiar, ular m eni 
tilka-pora qilishadi, men erkinlik uchun jo n beram an. 
0
‘shanda vatan y o ‘q 
bo‘ldi, xalq do‘sti esa qo'rqoqlik qilib, churq etmayapti, deyish m um kin 
bo'lm ay qoladi. Fuqarolarf — deb m urojaat qildi u vatanparvarlarga.-
1 Déclaration des Drats