Jurnalistikasi

to'lamagan
hech qaysi 
nashr
m ushtariylar bilan ish olib bora 
olmasdi. Ingliz tadbirkorlarining o ‘z huquqlari u ch u n kurashi 1832-yilda 
aristokratiya va buijuaziyani bir xil toifaga keltirib q o ‘ydi.
Demokratik kuchiaming sa’y-harakatiari m am lakatda matbuotga 
qo'yilgan soliqlar miqdorini kamaytirishga qaratildi. 1849-yitda bojlarga 
qarshi kurash sohasida maxsus qo'm ita tashkil etildi. 1853-yili matbuotdagi 
e ’lonlarga qo'yilgan soliq butunlay olib tashlandi. Buning natijasida 
matbuotda reklamalami joylashtirish imkoniyati tug'ildi. 1855-yildan e’ti- 
boran gazetalardan olinadigan yig‘imJar butunlay yo‘q qilindi. Va nihoyat, 
1861-yili qog‘oz solig'i bekor etildi. Natijada, «bilimlar solig'i» deb ata- 
luvchi soliqlar turkumi kuchini yo‘qotdi. 1870-yillarga kelib, Angliyada 
qonunlar matbuot uchun katta xavf tug‘dirmay q o ‘ydi. Shu paytdan ingliz 
matbuoti uchun yangilanish davri boshlandi.
Soliqlaming kamayishi o ‘z -o ‘zidan gazeta va jum allam ing ishlab 
chiqarish xarajatlari kamayishiga olib keldi. Tabiiyki, ulam ing narxi ham 
arzonlashdi. Shu tariqa, turli qatlamlarning vakillari gazeta sotib olish 
imkoniyatiga ega boldilar. Tadbirkorlar reklama joylashtirish maqsadida 
gazetalar xizmatidan tobora unumliroq foydalana boshladilar. Bundan 
keladigan daromadlar gazetalar budjetining asosiy qism ini tashkil qiladigan 
bo‘Idi. Ushbu holat gazeta nashrlarining ko‘payishiga ham sharoit yaratdi. 
Shunday qilib, gazeta ishlab chiqarishida asta-sekin rivojlanish davri 
boshlandi.
Kun sayin yangi-yangi davriy nashrlar paydo bo'la bordi. Gaze- 
talarning oqsuyaklar va o ‘rta qatlamlarga m o'ljallab chiqarilishidagi farq 
tobora ko'zga tashlana boshladi. Yuqori tabaqa o'qiydigaii nashrlar 
jumlasiga «Tayms*, «Deyli telegraf*, «Morning post*, «Manchester gar­
dian» kabi gazetalami kiritish mumkin. Ulam ing asosiy mavzusini siyosat 
tashkil qilardi. «Tayms» parfamentdagi konservatorlarni qo'Uasa, «Sent- 
Djeyms gazett» liberallar tom onida edi. Keng k o ia m li sharhlar va 
maqolalarda parlament ishi o ‘z aksini topardi. Bu gazetalaming o ‘quv-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

chilari asosan ziyolilar bo‘lsa-da, ular doirasi aytarli keng emasdi. Oddiy 
aholi qatlam larida esa ular qiziqish uyg'otmasdi.
D em okratlar ko‘p asrlar davomida m atbuot erkinligi yo‘lida ham 
kurash olib bordilar. Yangi butjuaziya feodalizm qoldiqlari bilan kurashib, 
shaxs erkinligini, shuningdek, so‘z erkinligini talab qilardi. Ishchi- 
xizm atchilarning o'ztga xos milliy va baynalmilal an’aiialari mavjud edi. 
Yevropada birinchi inqilob sodir boUishida yosh inqilobiy demokratik 
m atbuotning roli katta. 0 ‘sha paytlarda bu matbuot sahifalarida ishchi- 
xizmatchi om m a vakillari qahram on va m uallif sifatida chiqa boshlashdi.
XIX asr oxirlariga kelib xaiqaro sotsialistik va ishchilar harakati 
yuksak darajaga ko'tarildi. Asr o ‘rtalarida bir nechta gazetadan iborat 
b o ig a n sotsialistik va ishchilar m atbuoti asr oxirlarida 200 ta nashiga etdi. 
1869-yilda G erm aniya sotsial-demokratik firqasi tom onidan tashkil etilgan 
m atbuot saviyasi jihatidan boshqalardan ancha ustun edi. Bu yerda 
nashrlarning b u tu n bir tizimi tashkil etilgan bo‘lib, uning markazida 
«Foivets!* gazetasi va «Noyés sayt* jum ali turardi. 1885-yili Fransiyada G. 
Jed tom onidan tashkil etilgan «Le Sosialiste* haftalik gazetasi chiqa 
boshladi. Shu yilning o ‘zida Londonda «Djastis* gazetasi ham dunyo 
yuzini ko rdi. 1889-yilda «Tudey», 1893 yilda esa «Lebor Lider» gazetalari 
tashkil etildi.
1896-yilda R im da Italiya sotsialistik partiyasining «Avanti» gazetasi, 
Shveysariyada sotsial-dem okratlam ing «Berner tagvaxt» gazetasining nashri 
yo'Iga q o ‘yildi.
Amerika ishchilarining Chikago, Filadelfiya, Sent-Luis, Nyu-Yorkda 
matbuot m arkazlari faoliyat ko‘rsata boshladi. Eng m ashhur «Eppil tu 
rinz» gazetasiga 1895-yilda Kanzas-Sitida asos qo'yildi.
Shunday qilib, Yevropadagi OAV rivojiga ulaming qit’a va dunyo 
miqyosidagi siyosiy jarayonda qatnashishi, jamiyatning ijtimoiy turmusliiga 
ta ’siri, boshqariladigan m atbuotning paydo bo'lishi va turli siyosiy 
nashrlarning tashkil etiüshi kabi jarayonlar omil boidi.
2-fasl.
Osiyo matbuoti-milHy va siyosiy huquqlar himoyachisi
Osiyo m am lakatlarida jurnalistikaning rivoji o ‘zgacha tarzda kechdi. 
Yevropa m atbuotining taraqqiyoti u yerdagi ishbilarmonlik muhitiga 
bog‘liq holda davom etgan bo‘lsa, Osiyo va Sharq mamlakatlarida bu 
jarayon G 'arb n in g aralashuvi va mustamlakachilik siyosati sababli ancha 
orqaga surildi. Siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy ahvolning og*irligi, y a’ni, 
m azkur davlatlarda xalqning mustabid tuzum sharoitida turm ush kechi- 
rishi, aholining savodsizligi va boshqa qiyinchiliklar davriy matbuot rivojiga 
salbiy ta ’sir o 'tkazm ay qolmadi.
XIX asm ing birinchi yarimida Osiyo va Sharq mamlakatlarida matbuot 
mustamlakachilik kayfiyatida edi. Gazeta va jumallar asosan mustamla- 
kachilar ham da hokimiyat organlari uchun mo'ljallanib, metropoliyalar tilida 
nashr etilardi. Shri Lankaning «Gavemment gazett» (1802), Hindistomiing 
«Bengal gazett* (1816), Singapuming «Singapur kronikl* (1824), Birmaning
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

«Moulmeyn kronikl* (1836) singan ingliz nashriarida, Turkiyaning «M onitor 
ottoman* (1831), Jazoiming «M onitor aljeren* (1832) kab¿ fransuz tilidagi 
nasiirlarída faqatgina mustamlakachi m a’muriyatning qaror va farmoyishlarí 
chop etilardi. Ushbu gazetalar aslida mustamlakacliilik siyosatini qo'llab- 
quwatlovchi vosita vazifasini o'tardi.
G azeta va jurnallam i nashr etishda metropoliya rahbarlari ham faol 
ishtirok etishdi. Filippinda 1811-yiIda nashrdan chiqqait «Del superior 
govierno» gazetasi ispan mustamiakasining gubernatori tom onidan tashkil 
etildi. Seylonda 1832-yilí chiqa boshlagan «Kolombo djomal» gazetasida 
esa faqat Kolumbiyada turib orolni boshqargan gubeniator m aqolalari chop 
qilindi. Shuni aytish kerakki, o ‘sha paytdagi gazetalarda metropoliya 
rahbarlarining manfaatiarigina ifodalanib qolmay, boshqa mam lakatlar 
siyosiy hayotidan xabarlar va m adaniy rivojlanishga undovchi maqolalar 
ham e ’lon qilib turilardi. M etropoliyalar nashri hisoblagan ushbu gaze­
talarda taraqqiyparvarlik kayfiyati aks etishiga ularda faoliyat olib borgan 
ajnabiy jum alistlar ham zamin yaratishdi. Ular o ‘z mamlakatlaridagi 
mustamlakachilarni tanqid ostiga olib, mahalliy ziyolilami m atbuot organ- 
larída faoliyat ko'rsatishga chaqirar edilar.
1818-yildan boshíab «Kalkatta djornel* gazetasini nashr etishga 
boshlagan ingliz Djeyms Bakingem shular jumlasidandir. Aynan uning 
sa’y-harakatlari tufayíi O st-Ind tadbiri davomida hukumat va politsiya 
vakillarining o ‘z vazifalarini suiiste’mol qilganiigi, Yevropa bozorlarida o ‘ta 
past narxlarda sotíb olingan hind hunarmandchiligi nam unalarining savdosi 
ham da xonlik va haramlaming o'm arilishi bitan bog'liq m a’lum otlar keng 
om maga m a’lum qilindi. D. Bakingem o ‘z gazetasi sahifalarida hindlam i 
m amlakat siyosiy hayotida faolroq qatnashishga da’vat etardi. Faoliyati 
davomida ko‘p bor tazyiqlarga uchragan D.Bakingem oxir-oqibat H in- 
diston hududidan badarg'a qilindi.
20-yillarda mahalliy tillarda ham davriy nashrlar chiqa boshladi. 
Ularning ta ’sischilari mustamlakachilarning o'zlari bo'lishlariga qaramay, 
bu holat mahalliy aholining ijtimoiy siyosiy va m adaniy hayotda 
qatnashishiga imkon yaratdi. Shunday qilib, 1822-yilt hindlam ing gujaratiy 
tilida «Bombey samachar» gazetasi chop etila boshladi. Shundan so‘ng 
urdu, maratxi tillarida ham gazetalar paydo bo‘ldi. Hindi tilida esa birinchi 
gazeta 1826-yili chiqarildi.
Jazoirda arab tilida «Axbor» gazetasi, Indoneziyada ham mahalliy tilda 
gazeta nashr etildi. XIX asrnitig birinchi yarmida Osiyo va Sharqda mahalUy 
va metropoliya tillarida bir qator gazetalar paydo bo'ldi. 1847-yili Jazoirda 
tashkil etilgan «Al-Mubashshir» gazetasi shulardan biridir. Ular birdaniga 
fransuz va arab tillarida chop etilardi. Xuddi shunday gazeta Tailandda ingliz 
va tay tillarida «Bangkok rekorder» nom i bilan chiqib turdi.
Biroq bu nashrlami miUiy m atbuot deb bo‘lmaydi. U lar mahalliy 
aholi o'rtasida muvaffaqqiyat qozona olmadi. Mustamlakachi m a’muriyat 
tub yerli aholi vakiilariga gazeta nashr qilishga ruxsat berish jarayonini har 
qanday yo'llar bilan iloji boricha orqaga surishga harakat qilardi. Ruxsat 
berilgan taqdirda ham jurnalistlar faoliyatiga to ‘sqinlik qilish holatlari
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

uchrardi. Ko‘pincha mahalliy aholiga matbuotda ishlash uchun um um an 
yo‘l berilmasdi. M etropoliya rahbarlari mahalliy em as, balki o'zlariga . 
qarashli nashrlar rivojlanishidan m anfaatdor ekanligini ochiqdan-ochiq 
t a ’kidlashardi.
XIX asming birinchi yarm ida Osiyo va Sharq mamlakatlarida milliy 
m atbuot tizimi degan tushunchaning o ‘zi umuman bo‘lmaganligini alohida 
qayd etish lozim. Biroq Hindiston kabi ayrim mustamlakalarda milliy-siyosiy 
kuchlarning manfaatlarini aks ettiruvchi gazeta va jurnallar mavjud edi.
1820-yilda buyuk mutafakkir va jurnalist Rammoxan Roy tom onidan bengal 
tilida chiqarilgan «Shoinbud koumudi» va fois tilidagi «Mirât al-Axbor* 
gazetalarini hind milliy m atbuoti deb atash mumkin. Mustamlakachilikka 
q a t’iy qarshilik ko‘rsatmasalar-da bu nashrlarda Bengaliya va Hindistonning 
ijtimoiy va madaniy hayoti aks ettirilardi. Roy gazetalarida Hindiston ziyo- 
lilarini siyosiy faollikni oshirishga va milliy o ‘zlikni anglashga chaqiruvchi 
m aqolalar chop etilardi. Taraqqiyparvar nashrlar mustamlakachilar tomoni­
dan turli-tum an tazyiqlarga duchor qilindi.
Bu davrda siyosiy jarayonlarga missionerlar katta hissa qo‘shdi. Osiyo 
va Sharq mamlakatlarida savodsizlikni tugatish va m atbuotni rivojlanti- 
rishga Yevropa dindorlarining hissasi nechog‘lik katta bo‘lganligini tarixdan 
bilib olish mumkin. M asalan, 1815-yili Malayziyada ingliz missioneri 
Vilyam M ilne tom onidan «Chashisu meyyue tunszichuan* jum ali nashr 
etilib, Janubiy Sharqiy Osiyo muhojirlariga bepul tarqatildi.
Suriya va Livanda xristian missionerlari alohida faoilik ko‘rsatishdi. 
U lar tom onidan Bayrutda ta ’sis etilgan «AI-Mashriq* gazetasi Osiyodagi 
eng yirik nashrlardan hisoblanardi.
Missionerlar, shu juniladan, mahalliy aholi o'rtasida shaxsiy gigiena, 
m uom ala madaniyati va shunga o'xshash ta ’limotlar tarqalishiga ham hissa 
qo'shdilar. Shu bilan bir qatorda, missionerlar mahalliy aholi o ‘itasida 
savodsizlikni kamaytiiganliklaridan tashqari ularning Osiyo va Sharq 
xalqlarini qullikka solishda ham xizmatlari bor. Bu borada Efiopiya impe- 
ratori Teodros II Fransiya konsuliga qarata shunday degan edi: «Men 
Y evropa hukmdorlari taktikasini yaxshi bilaman. Agar ular Sharq davlatini 
m aqsad qilib olishsa, aw aliga missionerlami jo ‘natishadi. So‘ngra ularga 
yordam tariqasida konsullarni yuboradi, oqibatda esa, konsullarga ko‘mak 
sifatida mamlakatga batalonlar kirib keladi*1.
M issionerlar ta ’siri, ayniqsa, Filippinda kuchli edi. M amlakatda uch 
asr davom ida ispan m ustam lakachilari hukmronlik qildi. Yetakchi siyosiy 
va iqtisodiy qudrat esa katolik jam oasi q o iid a edi. Aynan ular mustam­
lakalarda tashviqot-targ'ibot ishlari bilan shug'ullanishardi. Yevropadan 
keftirilgan bosma uskunalar katolik rohiblar qo‘lida bo‘lganligidan tashqari, 
u la r tom onidan senzura ham jo riy etilgan edi. Matbuot tarqatish masalalari 
ham ayni ushbu doirada hal etilardi.
1 
Губер А А , Ким Г. Ф ., Хейфец А Н. Новая история стран Азии и 
А фрики. М.: 1975, 223-с.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Filippin rohiblarining m atbuoti mahalliy aholi ongiga Sharqqa 
sivilizasiya kirib kelishida hamda uning iqtiso4iy rivojlanishida G ‘arbning 
beqiyos hissasi va o ‘rnini singdirishga urinardi. Lekin o ‘sha paytlarda ham 
missionerlaming yolg'on siyosatini payqay bilgan ilg'or fikrli insonlar 
bo'lgan. D. Bredli aytishicha, Tailand tarixiga taraqqiyparvar davlat arbobi 
sifatida kirgan qiro! Mongkut «Bankok rekorder» gazetasi tahririyatiga o ‘z 
maqolalarini tez-tez jo ‘natib turardi- G azeta sahifalarida u G ‘art> missio- 
neriariga ochiq-oydin qarshi chiqib, xalqining mafkurasiga o ‘tkazi!ayotgan 
m hiy ta ’sirni qoralardi. Qirol M ongkut tanqidiy maqolalari gazetada 
albatta chop etilishini talab qilar edi. Ba’zi missioner nashrlar o ‘sha yerda 
ayg‘oqchilik maqsadida ma’lum ot yig'ish bilan ham shug‘ullanishardi. 
Amerikalik missioneming 1832-yilda Xitoyda chiqarilgan 
«Chjunto 
sunbao» gazetasi bu sohada, ayniqsa, ajralib turardi.
XIX 
asrning ikkinchi yarmi Osiyo va Sharqni G ‘arb uchun arzon- 
garov mol va xomashyo bozoriga aylantirish jarayoni to ‘xtashi bilan aha- 
miyatlidir. M intaqada feodal tuzum ning inqirozi kuchaya bordi. Rivoj- 
langan mamlakatiar Osiyoning must^qil ravishda taraqqiy etishlga jiddiy 
to'siqlar yaratganiga qaramasdan, b u yerda ishlab chiqarish va tadbirkorlik 
ravnaq topa boshladi. Boshqa tom ondan, G'arbning iqtisodiy va g ‘oyaviy 
ta ’siri ma’lum bir jihatdan xalqlarda o ‘zlikni anglash hissini kuchaytirdi.
M intaqada milliy ozodlik harakatining vujudga kelishi ham bu yerdagi 
davriy nashrlar faoliyati bilan cham barchas bog‘liq edi. 
M atbuot 
yordamida ozodlik liarakati namoyondalari targ'ibot-tashviqot ishlarini olib 
borishardi, siyosiy guruhlaming maqsad va dastiirlarini ishlab chiqib, 
ommalashtirishardi. Ulaming fikricha, gazetalar yordamida xalqning turli 
qatlamlarida vatanparvarlik hissini uyg‘otish ko‘p jihatdan siyosiy faollikni 
belgilab beradi. Tabiiyki, matbuoti rivojlangan davlatlarda milliy ozodlik 
harakati ham faolroq edi.
H indiston, Xitoy, Filippinda mustamlakachilikka qarshi harakatlar 
matbuotda siyosiy qarashlaniing shakllanishiga turtki bo‘ldi. 1857—1859- 
yillarda Hindistonda xalq qo‘zg‘oloni paytida ingliz tilidagi gazetalardan 
farqli o'laroq hind nashrlari isyonchilarga nisbatan ijobiy m unosabatlarini 
namoyish etdi. Bu esa, o ‘z navbatida, ularning tazyiqqa uchrashiga sabab 
bo‘ldi. Bostirilgan qo‘zg‘olondan so ‘ng hind matbuotining bir qismi 
mustamlakachilik siyosatiga qarshi xatti-harakatlardan tiyildi. Lekin o ‘z 
qarashlaridan og‘ishmagan nashrlar ham yo‘q emasdi. Milliy m atbuotni 
iskanjaga olish maqsadida Angliya hukum ati tomonidan maxsus qonun 
qabul qilindi. Bu esa mustamiaka m a’muriyatiga hind tilidagi nashrlar 
ustidan nazoratni kuchaytirishga im kon berdi. 1885-yilda Bombey shahrida 
H indiston Milliy Kongressi vujudga kelishi mamiakat siyosiy hayotida 
muhim voqea b oidi. Mazkur tashkilot m atbuot yordamida ingliz m us- 
tamlakacliiiarining bosqinchilik siyosatiga ko‘rsatilgan qarshilik hind xal- 
qida ozodlikka boMgan ehtiyoj-intilishni kuchaytirdi. «Bengali», «Djugan- 
tar», «Tribyun*, «Maxratta» va «Kesari» kabi gazetalar Milliy Kongress 
bilan yaqin hamkorlik qilardi. 
*
«Maxratta» va «Kesari» gazetalari m uhaniri B. G. Tilak H indiston 
Milliy Kongressida radikal-demokratik oqimning rahbari edi. U boylar
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

m anfaatini emas, o ‘rta qatlam dan chiqqan ishbilarmonlar manfaatlarini 
ifoda etardi., Inglizlarga qarshi kayfiyat tashkilotning boshqa a ’zolaridan 
ko‘ra Tilak * faoliyatida k o 'p ro q natnoyon b o ld i. U o ‘z gazetalarida 
bosilgan maqolalarida hindlam i haq-huquqlarini talab qUishga da’vat etib 
turdi. U ning tashabbnsi bilan m atbuotda soliqlarni toiam aslikka, ingliz 
tovarlariga boykot e ’lon qilishga chaqiruvchi harakat boshlanib ketdi. 
B unday faoliyati uchun Tilak 18 oylik qamoq jazosiga hukm etildi.
Siyosiy qarashlarining aniqligi bilan ajralib turmagan H indiston milliy 
m atbuoti va uning yorqin vakili bo'lgan B. G. Tilak o ‘z tarafdorlari bilan 
qaltis kurashdan farqli o ‘laroq tin c h yo‘lni targ‘ib qildi. Mamlakat 
ishbilarm onlari doirasidagi dem okratik oqim Osiyo mintaqasida birinchilar 
q atorida paydo b o ld i, lekin u o ‘z faoliyatining ilk bosqichlarida ko‘p 
qiyinchiliklarga duch keldi. T urli din vakillari orasida o ‘zaro murosa 
yo‘qligi dem okratik oqimning kuchga to ‘lishiga to ‘sqinlik qildi.
Filippin matbuoti o ‘sha davr tarixida alohida o ‘ringa ega. 1872-yili 
mustamlakachilarga qaishi q o ‘zg‘olon bostirilganidan so‘ng mamlakat 
islohotpaivarlari metropoliyada b ir qator nashrlarni tashkil etishdi. Ulardan 
eng ko‘zga ko‘ringanlari «Espanya en las Filipmas*, «La solidaridad» 
gaze talari bo‘lib, birinchisining tahririyatiga vazmin islohotparvar oqim 
vakillari kirgan edi. Ular mustamlakachilikka ochiqchasiga qarshi chiqishga 
botinolm ay, gazetani oddiy axborot manbasiga aylantirishga intilishdi. Lekin 
bu safda Xose Risa! va G rasiano Lolpes Xaena kabi keskin kayfiyatdagi 
jurnalistlar ham bor edi. Ayniqsa, bu jumalistlar faoliyatida xalqning mazhim 
bo'lishida asosiy aybdor deb hisoblangan cherkov peshvolari qattiq tanqid 
ostiga olinardi. Grasiano X aena o ‘zining Bogod aka haqidagi pamfletida 
kelgindi rohiblaming xasisligi, yolg'onchiligi, g‘alamisligini hajviy usulda 
ko‘isatib berdi. Senzura tom onidan taqiqlangan bo‘lsa-da, bu pamflet butun 
Filippin b o ‘ylab tarqatilib, katta muvaffaqqiyat qozondi.
A w aliga Barselonada, so‘ngra esa Madridda chop etilgan «La 
solidaridad» gazetasi Fillippindagi siyosiy va ijtimoiy islohotlami qo‘llab- 
q u w atlab turdi. Shu bilan birga, uning qator sahifalarida metropoliyalaf 
siyosati qattiq tanqid ostiga olinardi. Gazeta fillipinliklarnuig o zlikni 
anglash hissini kuchaytirishga yo'naltirilgan materiallari bilan mamlakatda 
m illiy ozodlik harakatining jadallashuviga katta hissa qo'shdi. Mahalliy 
d em okratlam i Fillippin islohotparvarlari faoliyatining asosiy davomclulan 
deyish mumkin. U lar 1896-yilda mustamlakachilikka qarshi qo‘zg‘olon 
boshida turib, mamlakat mustaqilHgiga yo‘naltirilgan shiorlarini baralla 
ilgari surishdi.
0 ‘sha davrda tashkil etilgan gazetalardan binning nom i ham «Inde- 
peudensiya* bo'lib, uni siyosiy radikal shaxs va publitsist Apolinano 
M abini boshqarardi. G azetada yoritilgan maqolalar nafaqat ispaniyalik 
m ustamlakachilarga, balki vaqti-vaqtida ular bilan o rin almashib turgan 
amerikaliklarga ham qarshi yo'naltirilgan edi.
M atbuot Osiyoning Xitoy, Tailand, Koreya kabi davlatlanda'«milliy 
feodalizm» g‘oyasini targ‘ib qilishda muhim rol o ‘ynadi. Bu g‘oya mintaqada 
milliy ozodlik tashkilotlarining shakllanishiga ham o ‘z ta ’sirim o ‘tkazdi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Xitoydagi taypinlar harakatini bunga misol keltirish mumkin. «Milliy 
feodalizm» g‘oyasi asosan mamlakaj mustamlakachilari bilan bokimiyatni 
bo'Iishishni istamagan yuqori tabaqa vakillariga q o ‘l kelardi. Osiyo mam­
lakatlarida mustamlaka tizimining kuchayishi barobarida m azlum xalqlaming 
ozodlik yo'lidagi harakatlari ham ayj oldi. Mahalliy hukmdorlaming olib 
borgan kurashi, bir tom ondan, mustamalakachi lam ing bosqinchilik hara- 
katlariga to'sqinlik qilgan bo‘lsa, boshqa tom ondan, hududda feodal 
tizimning yanada barqarorlashuviga omil bo'ldi.
«Afyun urush»lari natijasida Angliya bilan Yaponiya Xitoyni bir qator 
sliartnomalami qabul qilishga majbur etdi. Bu esa Xitoyning yarim 
mustamlakaga aylanishiga olib keldi. Mamlakatning Lin Szesiya va Van Tao 
kabi yirik siyosatchilari xorij ekspansiyasiga qarshi chiqishdi. Lin Szetsiya 
Chuanchjouda chop etgan «Aomin yuebao* jurnalida G ‘arbiy Yevropadagi 
mavjud siyosiy va harbiy ahvol yoritib berildi. Shuningdek, unda Lin 
Szetsiyaning mamlakatga qoradori kiritilishga qarshi qaratilgan hamda 
Xitoyni tashqi dunyodan ajratishga da Vat etuvchi maqolalari berib borildi.
1851—1864-yillardagi taypin qo‘zg‘oloni ishtirokchilari bilan yaqin 
munosabatda bo‘Igan Ban Tao esa Xitoyda ijtimoiy, iqtisodiy, madaniy 
islohotlarni, qoloqlikka barham berishga qaratilgan ijtim oiy tizimni yoq- 
lardi. Shuningdek, uning sa’y-harakati bilan 1860—1880-yillarda Hongkong 
va Shanxayda yangi gazetalar tashkil etildi. Boshqa gazetalardan farqli 
o ‘laroq Ban Tao nashrlari to r doirada emas, butun Xitoyda bo‘lib o‘ta- 
yotgan voqealami yoritib bordi.
Osiyo davlatlarida milliy siyosiy m atbuotning rivojlanishida islo- 
hotchilik harakati ham muhim omit bo‘ldi. XIX asr oxirlarida vujudga 
kelgan ushbu harakatning ko‘zga ko'ringan siyosiy nam oyondalaridan biri 
Kan Yuvey Xitoy tarixida birinchi siyosiy firqa hisoblangan «Vatan 
himoyasi ittifoqi* deb nomlanuvchi vatanparvarlar jam iyati boshida 
turgan1. Davriy nashr Kan Yuvey va uning tarafdorlari uchun islohotlar 
g'oyasini tarqatishda samarali qurol edi. Mazkur partiya tashabbusi bilan 
mamlakatning turli shaharlarida 30 dan ortiq gazeta ochildi. Biroq 1888- 
yildagi saroy to'ntarishidan keyin imperator xonim Sisi buyrug‘i bilan 
islohotparvarlarga tazyiq o ‘tkazish boshlandi. Ularning gazetalari berkitildi.
Koreyada siyosiy jumalistika tarixi 1883-yildan boshlandi. 0 ‘sha 
paytda bir guruh yosh islohotchilar Kim Okkyun boshchiligida «Xanso 
sunbo» gazetasini bosib chiqarishdi. U rasman hukum at nashri hisoblansa- 
da, aslida Konfiisiy a n ’analaridan foydalanib, feodal qoloqlikka qaishi 
kurashga da’vat etuvchi islohotchilaming targ'ibot vositasiga aylanib qoldi. 
Gazeta Xitoyga qarshi mavzularni ko‘p yoritardi. U ndagi maqolalar 
Koreya-Xitoy 
munosabatlarining 
istiqboli 
yo‘qligini 
tushuntirishga 
yo‘naltirilgan edi.
1890-yiIlarga kelib koreyslarda vatanparvarlik hissi kuchaya bordi. 
1894— 1895-yillardagi yapon-xitoy urushidan keyin Xitoyning Koreyaga 
b o ig an rejalari ham o (zgardi. Mamlakat bo'ylab vatanparvarlam ing har xil
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

u y u sh m a la ri tu z ild i. U larn in g k o 'p c h ilig i o ‘z n ash rlarig a ega edi. A yniqsa, 
islo h o tc h i g u ru h la rn in g n ash rlarid an ib o rat m a tb u o t faollashib, b u n d a n
bu y o n Y a p o n iy a n i n a m u n a sifatida o lm a slik k a c h a q ird i.
X IX
a s m in g o 'rta la rid a T a ila n d d a q iro l M o ngkut to m o n id a n asr 
b o sh la rid a
a m a lg a
o sh irilg an
islo h o t 
aso sid a
m a m lak atn i 
z a m o n a - 
v iy lash tirish siy o sa ti avj o ld i. Q iro ln in g o'gMi C h u la lo n g k o rn e va nevarasi 
V ach irav u d
ta s h a b u s s i 
b ilan
« D u ru n a v a d x » . 
«B angkok deyli 
m eyl* 
g a z e ta la ri, « V ajirav an a» ju rn a li tash k il e tild i. M illiy feo d alizm g 'o y a la rin i 
ta rg ’ib q ilu v c h i b u a rb o b la r s a ’y -h a ra k a ti b ila n T a ila n d m a tb u o li siyosiy 
v o q elik k a o c h iq c h a ta n q id iy m u n o s a b a t b ild ira o lad ig an boMdi.
Y aq in v a O 'r t a S h a rq d a m a tb u o t fao liy atin in g rivojlanishi o 'z ig a xos 
d av o m e td i. T u rk iy a h a m d a b ir q a to r a ra b m a m la k a tla rid a sh ak lla n g a n
m illiy is h b ila rm o n lik g 'o y asi tu rli siyosiy, 
m ad an iy , 
m a ’rifiy, d in iy
q a ra s h la r t a ’s iri o s tid a b o 'ld i. M u s ta m la k a c h ilik k a qarshi q a ra tilg a n bit 
g*0 ya Y e v ro p a n in g m am lak atg a iq tiso d iy v a siyosiy t a ’sir k u c h in i p asay - 
tirish n i h a m m a q s a d qilib oigan edi. T u rk iy a d a vujudga k elay o tg an
is h b ila rm o n la r d o ira sid a g i v a ta n p a rv a rla m in g vazifa v a m aqsadlari im p e n y a
in q iro z in in g
o ld in i 
o lish g a 
h a m d a
u n in g
Y evropa 
m u stam lak asig a 
a y la n ish ig a y o 'l q u y m a slik n i k o ‘zlardi.
A rab d a v la tla r id a b o ig a n id e k . T u rk iy a m illiy -o zo d lik h a ra k a tin m g
s h a k lla n is h id a h a m m u s u lm o n islo h o tlari g 'o y a si m u h im rol u y n a d i. Bu 
islo h o td a n a so s iy m aq sa d esa islom q o id a la rin i z a m o n talab larig a m o s- 
lash tirish e d i. B u n d a n ta sh q a ri, m u s u lm o n islo h o ti g ’oyalari islom d in ig a 
e ’tiq o d q ilu v c h i d a v la tla r xalqlarini Y ev ro p a ekspansiyasiga q arsh i k u ra sh d a
b irla sh tirish g a h a m q a ra tilg a n d i. S h a rq x a lq la rid a siyosiy fao lh k va m illiy 
v a ta n p a rv a rlik ru h i sh ak llan ish ig a J a m o lid d in ai-A fg ‘o m y va M u h a m m a d
A bdo k a tta h is sa q o 's h d i. Bu so h a d a g i h a ra k a tla r Ja m o lid d in a l-A fg 'o m y
to m o n id a n ’ P a rijd a n a sh r e tila d ig a n « A l-U rv a al-V uska* h a m d a b o sltq a 
tu rk , a ra b , h in d g a z e ta la rid a o “z ak sin i to p d i. M u su lm o n islo h o ti o z o d lik , 
m a d a n iy , m a 'r if iy k u rash g ‘o y a la rin i ilgari su rg an i u c h u n h am ta r a q -
q iy p a rv a r g 'o y a sifa tid a b a h o la n a rd i. 
, r . • io*.n_iQ M
T u rk m illiy ijtim o iy siyosiy m a tb u o tm in g vujudga kelisni laoU i x o i -
v illard a ta s h k il e tilg a n « T erjy u m o n i ahvoU va «T asvir efkyar» g a z e ta la ri 
bilan b o g ‘liq. U s h b u g a z e ta la m in g x iz m a tc h ila ri 1865-yilda vujudga kelgan 
«Yangi u s m o n lila r u vushm asi* m axfiy siyosiy tash k ilo tin in g a z o la ri edi. 
M a q s a d i m a m la k a td a k o n stitu tsio n m o n a rx iy a tiz im in i jo riy e tish d a n iborat 
ta s h k ilo t a ’z o la r in g k o 'p c h ilig i G ‘a rb d a ta h s il o ig a n y o sh lar bo*lib, Y ev ro p a 
m a m la k a tla rin in g d av Jatch ilik siy o satin i sh a k lla n tirish d a g i ta jrib a sim T u r ­
kiyada q o i l a s h g a u m id q ilish ard i. Y angi u s m o n lila m in g y ev ro p alash tirish
h a m d a is lo h o tla r rejasin i «T asvir efkyar* g a z e ta si q a to ri b o sh q a ko plab 
n a s h rla r ijo b iy b a h o la s h d i. «T asvir efkyar* sah ifala rin i m a m la k a tn in g
ijtim o iy , iq tis o d iy a h v o lig a taailu q li ta n q id iy c h iq ish la r, b a zi a m a ld o rla r- 
n in g firib g a rlik la ri fosh etilg an m a q o la la r eg allad i. A yni sh u g azeta «m illat 
ozo d lig i* , « v a ta n p a rv a rlik * , «inqilob* kabi s o 'z la m i o m m a g a sin g d irish g a 
h a ra k a t q ild i.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

«Tasvir efkyar* gazetasining barpo etilishiga sababchi bo'lgan «Muxbir* 
gazetasiga keyinchalik sulton gvardiyachilari tom onidan amalga oshirilgan 
to'ntarishga urinish uchun qatl etilgan Yangi usmonlilar yetakcliisi Ali Suavi 
boshchilik qilardi. Ushbu gazeta tarixi shunisi bilaii qiziqki, mamlakat 
hukumati uni yopib qo‘yganidan so‘ng Ali Suavi gazetani chet elda chiqara 
boshladi. «Hurriet» muhojir gazetasi singari u ham Londonda chop etilaxdi. 
Bu ikkala gazeta turk liberal muholifatining birlashuvda katta rol o 'y naydi- 
Yangi usmonlilar mamlakatni konstitutsion monarxiyaga aylantirish dasturini 
aynan shu nashrlaming sahifalarida e’lon qilishdi1.
Bundan tashqari, XX asr boshida inqilobga ayianib ketgan yosh 
turklar harakatining vujudga kelishi va mustahkamlanishiga ham m at- 
buotning hissasi katta bo‘ldi. XIX asr oxirlarida «Birdamlik va taraqqiyot 
tashkiloti» Yangi usmonlilar harakatining davom chisi sifatida ish boshladi. 
U Abdul Xamid II tuzumini ag'darish orqali Usm onlilar imperiyasining 
Yevropa mustamlakasiga aylanishiga yo‘l q o ‘ymaslik maqsadini ko‘zlangan 
edi. 1908-yilga qadar bu oqim matbuoti noqonuniy hisoblanib keldi. 
Uning Q ohira, London va boshqa mamlakatlarda bosiladigan gazetalarida 
tashkilot mohiyatini ifodalovchi «usmonli*, «sanjaq*, «ittihod» va boshqa 
so‘zlar ko'plab ko‘zga tashlanardi.
Istanbulda arab tilida cliiqadigan siyosiy nashilar ichida «Miraat-al- 
Alivol* va «Al-Javaib* gazetalarini alohida qayd etish lozim. «Miraat-al- 
Ahvol» muxolifat organi bo'lib, liberal qarashlarni yoqlagani uchun ko‘plab 
tazyiqlarga uchrardi. «Al-Iavaib*, aksincha, sultonni ko'klarga ko‘tarish 
evaziga beriladigan hukumat subsidiyalari hisobiga yashardi. Bu gazeta 
misolida ham boshqariladigan va sotib olish mumkin bo‘lgan matbuot 
vujudga kelganini kuzatish mumkin. Biroq bu nashrlar ham yevropa- 
lashtirishga qarslu chiqib, islom hamjihatliligini qo'llab-quwatlashardi.
XIX 
asr oxirlariga kelib Misr musulmon olaminitig siyosiy va matbuot 
markaziga aylandi. Mamlakat matbuotining rivojlanishiga ko‘p jihatdan 
suriyalik va livanlik yetakchi adabiyotchi va jumalistlarning o ‘z davlatlaridagi 
mustabid tuzumdan aziyat chekib, bu davlatga qochib kelishi omil bo'ldi. 
Misrda ularning faoliyati uchun sharoit ancha yaxshi edi. Suriyalik mashhur 
mutafakkir va jurnalist Adib Ishoq Qohirada «Misr», «At-Tijara» gazeta- 
larining, livanlik Al-Hamaviy esa «Al-Kavkab ash-Sharqi» haftaligimng 
nashrini yo'lga qo‘ydi. Livanlik muhojirlar Selim va Bishara Takla 1876-yili 
Iskandariyada keyinchalik Misrning eng nufuzli nashrlaridan biriga aylangan 
<*Al-Ahrom» gazetasini ta ’sis etishdi. Gazeta sahifalarida buyuk Misr 
publitsisti Muhammad -^Jxlo maqolalariga ham o ‘rin berilardi. Jumladan, 
nashr sonlaridan birida uning millat hayotida matbuotning o‘mi va aha- 
miyati mavzuidagi maqolasi chop etildi2. Eron taraqqiyparvar publitsistlari 
ham Misrda faoliyat yuritish imkoniyatiga ega edilar.
1 Желтяков А Л . Печать в общественно-политической и культурной ж изни 
Турции (1729-1908). М.: 1972, 140-е.
2 Долинина А.А. Очерки истории арабской литературы нового времени. 
М.: 1977, 28-е.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Shunday qilib, Osiyo va Sharq xalqlarida milliy va siyosiy ongning 
shakllanishida jum alistikaning o ‘m i beqiyos b o id i. Garchand ulaming 
siyosiy faolligi X IX asrda mustamlakachilik tuzum ini ag‘darish uchun 
yctarli bo‘lm asa-da, o ‘sha davr voqeligi va m atbuoti kelajakda ozodlik 
harakatlarini kuchaytirish uchun tajriba to'plab, mustaqillik, demokratiya 
va erkinlik yo‘lidagi kurashga kuch bag'ishladi.
3-fasl.
M illiy raatboot milliy o'ziga xosliklar manzarasida
XIX 
asming birinchi yarmida Osiyo jumalistikasida hali aytarli muhim 
o'zgarishlar va ko‘zga yorqin tashlanuvchi milliy nashrlaming oyoqqa turishi 
yuz bermayotgan b o ‘lsa-da, yangi g‘oyalar va mavzular bilan boyish davom 
etdi. Milliy o ‘zlikni anglashning shakllanishi bu davrda namoyon b o ia
boshlagan m adaniy qadriyatlaming an’anaviy tizimini qayla tafakkur qilish 
jarayonida o ‘z ifodasini topdi. Bir qator mamlakatlarda mumtoz merosni 
davr talablari asosida qayta ko‘rib chiqish mayli va buning oqibati o la ro q
jurnalistikani din t a ’siridan xoli qilish va demokratlashtirish kuzatildi. 
Yevropa madaniyati bilan tanishuv jamiyatning m a’lum qismi (eng aw alo, 
ilg‘or ziyolilar) tom onidan ijtimoiy jarayonlaming qayta tafakkur qilinishiga, 
hayotning yangi, m utaraqqiy shakllarmi hisobga oluvchi va tasdiqlovchi 
amaliy ratsionalistik g ‘oyalar va nuqtayi nazaiiaming ishlab chiqilishga ko‘p 
jihatdan yoidam berdi. Bu davr matbuoti ta ’limni, ilg‘o r g‘oyalami 
rivojlantirishga, milliy ziyolUami o'stirishga, jumalistikaning yangi shakllarini 
vujudga keltirishga yo‘naltirilgan edi.
Tabiiy huquq, shaxs erkinliga va hokazo jihatlar bilan sug'onlgan 
madaniy va ijtim oiy yangilanish harakatini turiga qarab, muayyan m a’noda
XVIII asrda G ‘arbda yuz btrgan ma’rifatparvarlik harakati bilan taqqoslash 
mumkin. Bu harakat rahnam olari ilmiy va amaliy bilimlami yoyish, 
m a’rifat tarqatish yo‘li bilan ijtimoiy sharoitlam i o'zgartirish, féodal 
mahdudlikni va o ‘z mamlakatlarining qoloqligini bartaraf qilish mumkin, 
degan e ’tiqoddan kelib chiqardilar.
0 ‘sha davrdagi Osiyoda hind ma’rifatcliilari yangi g‘oyalaming 
ijodkorlari va targ ‘ibotchilari bo‘lib maydonga chiqdilar. Ular tashkil etgan 
m atbuot nashrlari vositasida Rammoxon Roy, Dvaraknatx va D ebend- 
ronatx Tagor, Balshastri Dzambxekar, D zotiba Pxule va boshqalar m az- 
habparastlik, k o ‘pxudolik, kohinlik, butparastlik va hokazo tartibotlarga 
qarshi kurash olib bordilar.
1821-yilda R am m oxon Roy asos solgan «Shombad koumudi («Xa- 
barlar oyi*) gazetasida hind ma’rifatchilari diniy xurofotga qarshi va 
ijtimoiy islohotlar o ‘tkazishni yoqlab maqolalar bilan chiqdilar. Gazeta 
sahifalarida R oyning o ‘zi yozgan pamfletlarga katta o ‘rin berilardi. Bengal 
tili grammatikasi m uam m olariga, huquqiy, siyosiy masalalarga oid m aqo­
lalar ham uning qalam iga mansub edi. Royning avlodlarga «Qonunni aql 
bilan murosaga keltiring», degan vasiyati ham da chinakamiga insonpar- 
varlarcha aytilgan «Tenglik dushmanlari va istibdod do‘stlari hech qachon
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

uzil kesil muvafaqqiyatga erisha olmaydilar*1, degan hikmati birinchi 
m arta aynan «¡Shombad koumudi* gazetasida e ’lon qilindi.
Bengal m a’rifatparvari, publitsist Ishshorchondro G upto (1812—1859) 
ham o ‘sha davr jurnalistikasining taniqli nam oyandalaridan bo‘lgan. U 
hindlarning vatanparvarlik hamda fuqarolik ruhini oshirishda katta rol 
o'ynagan «Shorabad probxakor» («Yangiliklar quyoshi») va «Probxakor* 
(«Quyosh») jum allarining noshiri edi. G uptoning ijodi nihoyatda keng 
qamrovli bo‘lib, bengaliyaliklaming bayramlari, pazandalik san’atini ta ’rif- 
tavsif qilishdan tortib ijtimoiy hajv va ehtirosli siyosiy lirikagacha bo‘lgan 
mavzularni o ‘z ichiga olardi. Hajviy asarlarini kelajakni ko‘ra biladigan 
bashoratchilarga, be’m ani bid’atlam i qo‘llab-quw atlash uchun eskirib 
qolgan aqidalarga ko‘r-k o ‘rona amal qiladigan qiroatxoniar va qohinlarga 
ham («Yolg‘onchi braxman*), inglizlar oldida ta ’zim qiluvchi «kosmo- 
politlar*ga ham («Laganbardorlik»), mustamlakachilarga ham qarshi 
qaratdi. Gupto o ‘z maqolalarida vatandoshlarini faqat erkinlikka ega 
bo‘lgandagina tabaqachilik aqidalaridan, qullikdan qutulib, o ‘z yurtining 
haqiqiy fuqarosi bo‘lishi mumkinligiga ishontirardi.
XIX 
asr o ‘rtalariga kelib mahalliy hindi tilida m a’rifatchilik 
mazmunidagi matbuot nashrlari Hindistonning Beiigaliyadan boshqa 
hududlarida ham paydo bo‘ldi. Nomlarida albatta «dnyan» («bilim») so‘zi 
ishtirok etishidan ham ulaming qanday yo'nalishda ekanligini bilib olsa 
bo'ladi: «Dnyanday» (Bilim tongi), «Dnyanchandroday (Bilim oyining 
shu’lasi), «Dnyanprokash» (Bilim nuri), «Dnyansangrax* (Bilimlar maj- 
muasi) va hokazo.
M a’rifatchi m atbuot Hindiston xalqlarining milliy madaniyati va ada- 
biyotini rivojlantirishda ulkan roi o'ynadi. Uning m uh an irlari va xodimlari 
mahalliy hindi tillaridagi zamonaviy badiiy adabiyot va publitsistika sar- 
chashmasida turdilar. Masalan, hindi tili mam lakatning millionlab aholisi 
uchun adabiy til sifatida qaror topishiga B. X arishchandra katta hissa 
qo'shdi. U o ‘zi asos solgan jum allarda hindi tilining go‘zalligini madh etdi. 
E ’ion qilinayotgan materiallar tilini diqqat bilan kuzatib bordi2.
Biroq bu til mamlakatdagi birdan-bir m uom ala vositasi emasdi. 
Musulmonlar ta ’siri kuchli b o lg an va fors tili asosiy adabiy til sifatida 
q o ‘llaniladigan hududlarda asta-sekin urdu tili qaror topa bordi. Ushbu 
tildagi davriy matbuot rivojlanishiga mashhur tarjim on va publitsist Ram 
Chandar (1821—1880) juda katta ta ’sir ko‘rsatdi. O 'zi 1948-yilda asos 
solgan urdu tilida dastlabki adabiy jum al bo'lgan «Muxib-e hindi» 
(«Hindistonning do‘sti») va «Favoid un-naziron* («Jum alxonlar baxti») 
nomli ilmiy-tarixiy haftalik orqaü Hindiston m usulm onlarini Sharq va 
G ‘arb mamlakatlari madaniyati hamda fani bilan tanishtirib bordi. Faqat
XIX asr oxirlariga kelibgina bu tildagi m atbuotda qayta rivojlanish 
kuzatildi. Bunda hindistonlik yirik musulmon m a’rifatparvari Said Ahmad-
1 История всемирной литературы. В 9-ти томах. 6. М.: 1986, с-646.
2 Челишсв Е.П. О характере просветительства в литературе хинди. Про- 
ветитсльство в литературах Востока. М.: 1973, с-280-281.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

xon va u nashr etgan «Tahzib ul-axloq* («Axloqni takomillashtirish*) 
jurnalining xizm atlari katta bo‘l(ii.
M ashliur rus sharqshunosi I. P. Minayev Hindistonda milliy tillar va 
adabiyotlam i shakllantirishda matbuot o'ynagan buyuk roüii ta ’kidlab: 
«Hindistonda m atbuot til m a’nosida Italiyada Dante, Germ aniyada esa 
Lyuterchalik ishni am alga oshirdi», deb yozdi1.
Tarixning olg‘a harakati, ijtimoiy taraqqiyot to ‘g‘risida hind m a’ri- 
fatparvarlari yaratgan ta ’limot ulaming ijodiga faqat taqdir nuqtayi nazaridan 
qarashni yengib o'tganliklari, inson faoliyatining o ‘zgartiruvchilik kuchi 
to'g'risidagi tasaw urlari, tirikchiük mazmunini borliqdagi «jon»ga singib 
ketishda em as, balki insonning jismoniy va m a’naviy sifatlarini butun 
choralar bilan rivojlantirishda ko'rishga intilganliklari-bulaming barchasi 
ijtimoiy m uam m olam i, xususiy hayot mavzuyini qaror toptirishga, ju- 
nalistikada shaxs om ilini rivojlantirishga imkon berdi.
U m um an olganda, bu davrda publitsistika alohîda m a’naviy soha 
sifatida am al qilib, unda nafaqat mafkuraviy, balki shuning bilan birga 
m a’lum darajada estetik funksiyalar ro‘yobga chiqdi. Ocherk, esse, pamflet 
va feletonda badiiy umumlashma usullari o ‘zlashtirila bordi, obrazli 
ta ’riflash vositalari ishlab chiqildi.
Y apon m atbuoti XIX asrdagi Osiyo m atbuoti rivojlanishida o ‘ziga xos 
hodisa o ‘laroq nam oyon bo‘ldi. Taniqli m atbuot tarixchisi Lyudvig Sala- 
m on guvohlik berishicha, «u deyarli mislsiz tezük bilan rivojlanib bordi*2. 
G azetalar texnik jihatdan yevropacha tarzda yo‘lga qo‘yilgan edi. M azmun 
bobida ham k o ‘p jihatdan Yevropa matbuotidan nam una olindi. Ayniqsa, 
ingliz nashrlarining ta ’siri sezilib turardi. 0 ‘sha davrda gazetalarning 
aksariyati Tokioda chiqar edi. 1873-yilda asos solinib, 4 0 -5 0 ming nusxa 
atrofida nashr etiladigan «Nitshi Schimbun* (Kundalik yangiliklar) gazetasi 
ulardan eng obro‘lisi hisoblanardi. U paytlarda gazetalar sotuvi oldindan 
obuna qilish hisobiga amalga oshirilardi. Ular chakana savdoga juda kam 
chiqarilardi.
N ashrlarni c h o p etishda umumxalq iahjasi bilan adabiy til o*rtasida 
ancha farq b o ‘lgan yapon tili xususiyatlariga katta e’tibor berilardi. Alohida 
aliiboga ega bo'lgan adabiy til gazetalarda asosan jamiyatning m a’lumotli 
qatlam i, ziyolilar uchun qo'llanilardi. Masalan; «Tschoja Schihbun* 
(«H ukum at va xalq xabamomasi*) gazetasi shular jumlasidan edi. «Jiyi no 
Tomoschibi*ga o ‘xshagan gazetalar keng aholi qatlamlariga mo'ljallab 
ancha sodda va ham m aboproq alifbodan foydalanishardi. Davriy matbuot 
nashrlarini shu tarzda ikki xil lahjada chop etish amaliyoti Xitoyda ham 
qo‘Uanildi.
Q arab chiqilayotgan davrda Osiyodagi ko‘pgina mamlakatlar mat- 
buotida gazeta va jurnallam ing tabaqalanishi kuzatiladi. K o‘plab siyosiy 
nashrlar b ilan b ir qatorda aholi muayyan ijtimoiy qatlamlarining matbuot 
organlari nashr etila boshladi. Hatto, balet va kafe yoki restoranlarda
1 М инаев И .П . Очерки Цейлона и Индии. 2-п. СПб.: 1878, с-193.
2 Salam on L. O ’sha manba, 182-bct.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

beadab o ‘yinlar ko'rsatuvchi raqqoslar o ‘z gazetalariga ega bo'lishdi. 
Mpsalan, Yaponiyada «Tschotscho Schimbun» (Xabaç bcruvchi kapalak) 
gazetasi shunday nashrlar toifasidan edi.
Osiyo mamlakatlarining XIX asrdagi jum alistikasi haqida gap ket- 
ganda, ko‘pgina tadqiqotchilar o ‘sha davrdagi aksariyat nashrlar becho- 
rahol va ko'rimsiz boiganligini ta ’kidlashadi. M asalan, L. Salamon Xitoy 
matbuotining o'ziga xosligini shunday tavsiflaydi: «Xitoy gazetalarining 
tashqi ko‘rinishi g‘ayrioddiyligi bilan hayron qoldiradi. Shanxaydagi nufuzli 
gazetalardan bo‘lgan «Sshî-wu-schi-pa* (Eng so‘nggi yangiliklar) bunday 
ko‘zga tashlanadi: gazeta yupqa va ensiz varaqlarda (xitoyliklar vertikal 
yo‘nalishda yozishlari bois) so‘zlar ustm a-ust q o ‘yib chop etilgan. U lar 
o ‘ngdan chapga qarab o'qilishlari sababli sakkiz varaqdan iborat, oxirgi 
sahifaning yuqorgi o ‘tig burchagida gazetaning nom i, uning bilan yonma- 
yon esa xitoycha va yevropacha taqvim bo‘yicha yil va sana qo’yiladi. 
Birinchi sahifaning boshqa qismini ingliz gazetalaridagiga o‘xshab son- 
sanoqsiz e ’ionlar to ‘ldiradi, chunk! ustamon xitoy savdogarlari reklamaning 
ahamiyatini juda yaxshi bilishadi. Ikkinchi sahifada muhim siyosiy 
xabarlardan, im perator farmontaridan va rasmiy vazifalarga tayinlashlardan 
ayrim ko‘chirm alar joylashtiriladi. So‘ngra ingliz va yapon gazetalaridan 
ko‘chirib bosilgan telegrammalar, provinsiyadan olingan xat-xabarlar va 
oxirida bosh maqoia berilib, utida m uharrirlardan bin îchki va tashqi 
siyosatga nazar tashlab chiqadi». Tadqiqotchi xitoy gazetalarining mazmuni 
«qoniqtirarli emas»ligini qayd qilar ekan, m atbuot organlaridagi provin- 
siyalar bo‘limining ajoyibligini ta ’kldlaydi: «...DahshatU voqea-hodisalar 
to ‘g‘risidagi xabarlami xush ko‘rish, ya’ni, aql bovar qilmaydigan daraja- 
dagi to'qim a gaplar, milliy jihatdan o'zlarini yuqori qo'yish soddalik va 
xurofot..*1.
Shunday bo‘lsa~da, o ‘slia yillardayoq nashrlaming mavzu doirasini 
kengaytirishga, xiima-xil bezatishga intilish seziladi. Masalan, Xitoydagi eng 
qadimiy, ya’ni, 911-yildayoq asos solingan «King-pao» (Poytaxt xabar- 
nomasi) 1844-yili qayta tashkil etilib, kengaytirildi. Gazeta uch gallik 
chiqarilishda nashr etila boshladi. «Hing-pao* (Amaliy varaqa)nomi ostida 
sariq qog‘ozda chop etiladigan birinchi chiqarilishda iqtisodiy mazmundagi 
xabarlar berilardi. Yana sariq qog'ozda chop etiladigan ikkinchi chiqarish 
aslida qadimdan nashr etib kelinayotgan gazetaning vorisi bo‘lib, «Schuen- 
pao» (Hukumat xabamomasi) deb nomlanardi. U nda rasmiy mazmundagi 
axborot, dekretlar, hukumat proklamatsiyalari va boshqa shu kabi materiallar 
e’lon qilinardi. Bosiladigan «Titany-pao* (U m um davlat varaqasi) nomli 
uchinchi chiqarilish qizil qog‘ozda provinsiyalarga m o‘ljallangan bo‘lib, 
birinchi va ikkinchi chiqarilishiardan qisqartma ko‘chirmalardan iborat edi.
Ko‘rib chiqilayotgan -davrdagi Osiyo m atbuoti yangi g'oyalar, mav- 
zular, matbuot nashrlarini chop etishga yangicha yondashuvlar bilangina 
emas, balki jum aiistik shakllar m a’nosida ham yangiliklar bilan xarak- 
terlanadi. 1874-yilda Birmada tashkil etilgan «Yadartaboun neypido»
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

(M andalay gazetasi)1 nashrida qadimgi nasihatnom a janri bo‘lgan mu- 
tassaddi foydalanildj. Bosh ruhoniy M oun’yvey-sxayado o ‘z nasihatiiji 
qirolga yo'naltirarkan, sulola sha’niga aytiladigan odatdagi ulug‘lash 
so‘zlari va m uqaddas am rga amal qilish haqidagi d a’vatlar bilan bir qatorda 
monarxning barcha majburiyatlarini bayon etib, aniq siyosiy voqealarga 
ishora qilgan holda o ‘z tavsiyalarini qadimiy risolalardan olingan fikrlar, 
hayotga oid hikoyalar bilan mustahkamlagan. G azetada oddiy nasihatnoma 
yuksak ruhdagi vazifa, yo‘l-yo‘riq janriga aylanib, o ‘sha davrdagi ijtimoiy 
hodisalarga sezgir m unosabatni ifodalardi.
XIX 
asrda Y aqin va 0 ‘rta Sharq mamlakatlari jurnalistikasining rivoj- 
lanishi ham ijtim oiy va madaniy yangilanish belgisi sifatida davom etdi. 
M intaqaning ko‘pgina davlatlarida bosmaxonalar tashkil etilishi matbuot 
nashrlarining ko'payishini taqozo qildi. Shu tariqa 1821-yili Misrdagi dast- 
labki bosmaxona Bulakda ishga tushdi. 1828-yilda unda Misr hukuma- 
tining ilk rasmiy gazetasi bo‘lgan «Al-Vaqoi al-Misriyya» («Misr axborot- 
nomasi») chop etila boshladi. Gazetada hukum at farmonlari va far- 
moyishlaridan tashqari mahalliy iqtisodiyot va madaniyatning ahvoliga doir 
materiallar ham e ’lo n qilib turilardi.
M ashhur adabiyotchi, taijim on Rifai at-Taxtaiy uning muharrirlaridan 
b o iib , u gazeta sahifalarida o'zining publitsistik yo'nalishdagi adabiy 
asarlariga ham o ‘rin berardi. Rifai at-Taxtavaviy Q ur’oni karim va hadisi 
sharifdan oyatlar, iqtiboslar keltirish bilan yangi g'oyalar ham, ijtimoiy 
hayotning yevropacha yo‘sinlari ham islomga zid kelmasligini, aksincha, 
uning ta ’lim otida k o ‘zda tutilganligini isbotlashga harakat qilardi.
Boshqa arab mamlakatlarining aksariyatida davriy matbuot XIX asming 
ikkinchi yarmida vujudga keldi. Hukumat Damashq va Halabda chiqarib 
kelgan rasmiy nashrlardan tashqari 1858-yilda Bayrutda «Hadiqat al-Axbor» 
(Xabarlar bo‘stoni) gazetasi ham nashr etildi, uni haqli ravishda birinchi arab 
m a’rifatchi nashri deb atashadi. Shundan keyin «Nafir Suriya* (Suriya 
ovozi), «Al-Janna» (Bog‘) gazetalari, «Al-Jinan* (Bog‘lar), «Al-Muktataf* 
(Majmua) jum allari tashkil etildi. Ulaming barchasi aka-uka Butrus va 
Salim al-Bo‘stoniy, Ibrohim al-Yaziji, Hadil al-H uriy va boshqa taniqli 
m a’rifatparvarlar boshchilik qilgan Suriya-Livan ilmiy madaniy va adabiy 
jamiyatlari ham da kiublarining faoliyati bilan bog‘liq edi2.
Suriya m a’rifatchi matbuotida sof axborot materiallaridan tashqari 
turli mavzularga oid ko‘plab ilmiy-ommabop asarlar hamda voqealar 
aksariyat hollarda Yevropa manbalaridan olinib, ko'pincha tanib b o im as 
darajada arabiy yo‘singa solingan qissa va hikoyalar chop etib turilardi.
Bu davrda Sharq m a’rifatparvarlari turli siyosiy, ijtimoiy, diniy, 
falsafiy m uam m olarni yoritish hamda ilmiy bilim lam i ommalashtirish 
uchun foydalaniladigan publitsistik maqola janri ommalashdi. Rivojlanish 
jarayonida Yevropa publitsistikasiga tayangan bu ja n r milliy ildizlariga ham
<•
1 Yadanaboun-Mandaiayning ikkinchi nomi.
3 
Котлов A. H . Становление национально-освободительного движения на 
арабском Востоке. М .: 1975, с-244.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ega edi: bu, bi
i
tom ondan, arablarda azaldan m ashhur b o ‘lib kelgan va o ‘z 
a n ’analarini zamon talablariga doim iy moslashtirib turishga m ajbur bo'lgan 
voizlik san’ati bo‘isa, ikkinchi tom ondan, yozilishidagi niyatdan kelib 
chiqib, o ‘ta jimjitnador yoki qat’iy ilmiy uslub tanlanishi m um kin bo'lgan 
risola edi.
Asr oxiriga kelib Misrda arab tili rruimlakítning rasmiy titi sifatida 
turk tilining o ‘m ini to ‘iiq egalladi. «Al-Vaquí al-Misriyya* gazetasi bata- 
mom arab tilida bosila boshladi. M atbuot va publitsistika me'yorlarí 
a n ’anachilar tomonidan q a t’iy him oya qilib borüadigan arab tilining yangi- 
lanishini rag'batlantirib turardi. Tarixiy mav/ularda yozilgan maqolalar va 
mazm unan g'uyiioddiy hodisalam i ta&virlovchi eng yangi fikrW bilan 
b o g iiq yo‘l ocherklari tilni va adabiy uslubni yangilash jarayoniga o ‘z 
hissasini qo'shdi.
Shu ma’noda livanlik Ahmad Foris ash-Shid’yakning (1804—1887) 
yo‘l ocherklari diqqatga sazovordir. Paríjga qilgan safarlaridan birini 
tavsiflashda u yevropacha hayotning ayrim tomonlari xususida tanqidiy fíkr 
bildiradi, fransuz olimlanning arab tilida y o i qo‘yayotgan xatolarídan 
kuladi. Uning o'zi esa she’riy iqtiboslar, yorqin istioralar, hajviy vosita- 
lardan foydalanilgan mumtoz uslubni puxta egallaganligini o'quvchilarga 
namoyish qildi1.
Boshqa arab mamlakatlarida davriy matbuotning adabiy tilini 
yangilash jarayon: Misrdagi shunday jarayon bilan yonm a-yon davom etdi, 
biroq Misrda bu, eng aw alo, tabiiy-ilmiy va texnik so‘zlarga tegishli 
bo'lgani holda Suriya va Livanda, masalan, ko“p jihatdan ijtimoiy tafakkur, 
adabiy falsafa sohalarini qamrab oldi.
60-yillardan e’tiboran Yaqin va 0 ‘rta Sharq mamlakatlarida mahalliy 
gazetalar keng rívojlandi. Usm onlilar imperiyasining arab shaharlarída ular 
viloyat gazetalari deb atalardi. Shulardan bir vaqtning o 'zid a turk va arab 
tillarida naslir etilgan «Ai-Raid at-Tunisiy* (Tunis sharhlovchisi), «Al- 
Furot», «Al-Mo‘suU. «Al-Basra» va boshqa gazetalarni sanab o 'tish m um ­
kin. Ayrim holatlami hisobga olm aganda, rangsiz va quruq varaqalardan 
iborat bu gazetalar hukumat qarorlari va farmoyishlari, shuningdek, 
«donishmand» sulton va uning atrofídagilar sha’niga qaratilgan maqtov- 
larga to'liq bolardi. Istanbul gazetalaridan ko'chirib bosilgan materiallarga 
ham katta o'rín berílardi.
Biroq istisno nashrlar ham yo‘q emasdi. Jum ladan, taraqqiyparvar 
davlat arbobi, Bag‘doddagi turk gubematori Midxatposho homiyligida 
chiqadigan «Az-Zaura* (Bag'dodning qadimgi nomi) gazetasi ular orasida 
ajralib turardi. U, matbuotning ijtimoiy foydasini yaxshi tushungan holda, 
gazeta sahifalarida Bag'dod viloyatidagi ishlar ahvoli to ‘g‘risida tanqidiy 
materíallar bosilishiga yordam berib, tahririyatga gazetxo ti lardan xatlar 
keüb turishini rag batlantirardi, ko'pincha o ‘zi ham U sm onlilar saltanatida 
ijtimoiy tqtisodiy va madaniy islohotlar amalga oshirilishini yoqlovchi 
maqolalar bilan qatnashardi.
1 
Крымский A E . История новой арабской литературы: XIX — начало XX в. 
М.: 1971.72-76-с.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Asr poyoniga borib m adaniy va ilmiy biiimlami yoyadigan dastlabki 
gaze ta va ju m a lla r paydo bo‘ldi. U lar orasida Misming 1870-yilda asos 
solingan «R audat al-Madaris* (M aktab bog‘i) jum ali ham bo‘lib, unda 
m adaniyat, adabiyot masalalariga d o ir dolzarb va teran maqolalar bosilardi. 
Rifai at-Taxtaviy bir nccha yil shu jurnalga bosh muharrir bo'lganligi 
diqqatga sazovordir.
70—90-yillarda arab dunyosida dastlabki bolalar va ayollar jum ailari 
paydo b o ‘ldi. Bu davrda turk jurnalistikasi o ‘zining yuksak cho'qqisiga 
ko‘tarildi. Rasm iy m a’lumotlarga qaraganda, 1876-yilda Konstantinopolda 
kamida 70 d an ko‘proq gazeta chiqib turardiki, ulardan 16 tasi turk, 29 
tasi fransuz, 12 tasi grek, 13 tasi arm an , 4 tasi bulg'or, 2 tasi yahudiy-ispan 
va bittasi arab, fors, ingliz tillarida nashr etilardi1.
X IX
asr oxiri ixtisoslashgan nashrlaming vujudga kelishi bilan 
xarakterianadi. Bu m a’noda birgina Turkiya manzarasining o ‘ziyoq zo‘r 
taassurot beradi: «Bassiret* (E ’tiqod), «Hazinei Evrak* (Adabiy xazina), 
«Tschudjuklara Kraet* (Bolalar o ‘quvi), «Bagtsche* (Bqg‘), «M ekteb’ va 
hokazo. Hajviy nashrlar ham keng ommalashdi. Xitoyda nashr etiladigan 
«Inschi-pao*, Yaponiyada chiqadigan «Maru-Maru Schinbun* jum ailari 
ulam ing eng qiziqarlilari edi. Ayniqsa, kcyingisi o ‘ta zukkoligi va ajoyib 
karikaturalari bilan shuhrat qozondi.
U shbu bobda yoritilgan davm i Osiyo va Sharq jumalistikasida eng 
boy davr deyish qiyin. Biroq uning bitta xususiyati bor. Bugungi kuni- 
m izdan turib qaralganda, XIX asr alohida istiqboli bilan ko‘zga tashlanadi: 
uning q a ’rida kelajak shonalari hosil bo'ldi. Aynan shu davrda Osiyo va 
Sharqda m illiy nashrlar shakllana boshladi, ma’rifatchilik yo‘nalishi rivoj 
topdi. Jum alistika m am lakatlam ing ijtimoiy, siyosiy va madaniy hayotini 
faol aks ettirib, XX asraing birinchi yarmida o ‘zini sezilarli darajada 
nam oyon qiladigan xususiyatlami mujassamlashtira bordi.