Jurnalistikasi

jihatdan
u la r bir-biriga o ‘xshardi. D eyarlt b a rc h a
universitetlar huquq, tibbiyot, din sh u n o slik va erkin sa n ’a tla r kabi t o ‘rtta 
fakultetdan iborat edi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

E rkin sa n ’a tla r fak u lteti o ‘ziga xos tayyorlov bosqichi b o ‘lib, uni 
b itirg an lar boshqa fakulietlarga o 'q ish g a kira olardilar. JUnda o'rganiladigan 
asosiy fanlaridan b in falsafa b o ‘lgani uchun u erkin fikrlash m anbayi b o ‘lib 
tanildi. U m u m a n , o 'r ta asrla rd a universitetlar ham ilm -fan , ham erkin 
fikrlash m arkazlariga ay ian g an d i. F orm al m antiq d in arboblari tom onidan 
cherk o v m anfaatlariga b o 'y su n d irib borildi. D insizlar, kofirlar bilan kurashi 
ja ra y o n id a m ijozlarini o ‘z fikrlariga ishontirish va u la m i asoslash bobida 
ch e rk o v u ch u n ay n an m a n tiq ju d a za ru r edi. Ilm iy va ijtim oiy fikrning eng 
dastlabki ob ro 'li m a n b a la rid a n bo'lm ish A rastu va boshqa an tik olim - 
larning ilm iy nierosiga, B ibliyaga m urojaat etish o ‘rta asrlar publitsis- 
tikasining tam oyillaridan y an a b in sifatida am al qildi.
N im a uchun o dam lar yuzaga kelgan bahslar yechim ini topishda Bib- 
liyaning asl nusxasiga m urojaat etishni afzal ko'rardilar? G ap shundaki, 
cherkov xalq Bibliyasiga, ya’ni, o ‘zining asosiy aqidalariga qarshi turaixli. 
Rasm iy cherkov to m o n id an tasdiqlanm agan har qanday diniy asar, risola, 
sharh va tarjima, ya’ni, b ir s o 'z bilan aytganda, ko‘p sonli yozma va bosma 
diniy adabiyot taqiqlangan edi. Lekin, ruhshunoslik qonunlariga ko‘ra, bu 
ilg‘o r mutafakkirlar, keng xalq ommasining, faylasuf olim lar va din 
tai^'ibotchilarining aynan Bibliyaga bo ‘lgan qiziqishlarini yanada kuchaytirib 
yubordi. M aqsad esa undagi asosiy fikrlami tushunib yetish va xalq orasida 
haqiqatni targ'ib qilishdan iborat edi. Cherkovning taqiqlashlari unga qarshi, 
teskari chiqishlarga, cherkovning rasm iy aqidalaridan ko‘ra hayotga, hayotiy 
ehtiyoj va manfaatlarga yaqinroq fikrlarning paydo bo‘lishiga olib keldi.
O 'rta asilar publitsistikasining muhim yo‘nalishIaridan yana bin — 
m utafakkiiiikning o ‘sha davrdagi rivojlanish qonunlaridan b o lm ish haqiqat- 
ning ikki tom onlam a m ohiyatga egaligini tasdiqlash g'oyasi edi. «Ikki haqiqat* 
(ikki tu r haqiqat) atam asi orqali haqiqat haqidagi ta ’lim ot nazarda tutilaidi, 
chu n k i falsafiy va diniy izlanishlar bu ma’noda ikki xil yo‘lda edi. Falsafa 
materiyaga yaqinlashsa, dinshunoslik ruhga yaqin turardi. Haqiqatning ikki 
xilligi haqidagi ta ’limot aynan o 'rta asrlarda paydo b o ‘lib, ko'pchilik tom o­
nidan tan olindi. U shbu ta ’lim ot mualliflari Arastuga tayanishardi.
A rab faylasufi Ibn R u sh d (1 1 2 6 -1 1 9 8 ) haqiqatning ikki xilligi haqi­
dagi t a ’lim otni yaratgan o b ro 'li m utafakkirlardan bo'Idi. Eng a w a lo , shu 
o lim yaratgan falsafiy o q im h aq id a fikr yuritm oqchi boMganimiz uchun, 
u n in g shaxsiga d o ir m a ’lu m o tla m i quyiroqda keltiram iz. Y evropada bu 
ta ’lim o t averroizm n o m in i oldi. U X III asrda gullab-yashnadi va Yevro­
p ad a U yg‘onish d av rigacha b ir necha asrlar davom ida ommaviyligini 
y o ‘q o tm a d i. Ibn R u shdning ism i lotinchasiga «Averroes», ta ’lim oti esa, 
«averroizm * deb n om landi.
Y evropa averroizm ining y etakchi m aktabi X III asr fransuz aver- 
roizm idir. Parijdagi u niversitet averroizm m arkazi, Siger Brabantskiy esa 
u n in g yorqin nam o y o n d asi b o ‘ldi. Angliyada n om inalizm falsafasining 
vakillari Io an n D u n s S k o tt h a m d a Uilyam Okkam haqiqatning ikki xilligi 
tarafd o rlari b o 'lib ch iq ish d i. H aqiqatning ikki tom onlam aligi haqidagi 
ta ’lim o t o 'rta asrlarda P etro P om panassi to m o n id an h am keng targ'ib 
q ilin d i (yaqinda uning to 'r t ta asosiy risolasi rus tiliga o'g irild i.) Ibn Rushd
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

abadiylik g ‘oyasini, ya’n i, dunyoning yaratilm aganligi, ruhning o lim g a 
moyilligi, haqiqatning ikki to m onlam a m ohiyati haqidagi. t a ’lim otni ishlab 
chiqarkan, bilim , e ’tiqod (din) va falsafani d in sk u n o slik k a qarshi q o ‘ydi. 
B unday zid q o ‘yish, aslida, Arastu tom onidan am alg a oshirilgan edi. Lekin 
bu averroizm da yaqqol o ‘z aksini topdi, chunki u sh b u t a ’lim ot g‘ayridiniy 
g ‘oyalam i, hayotbaxsh fikr erkinligini targ‘ib qilardi.
Arablarning falsafiy nazm iy va nasriy asarlarid a n X IV asrda F ran- 
siyada provansal sh e ’riyatga qabul qilib olingan t a ’lim o t XVI asrdagi buyuk 
m aterializm va U yg'onish davriga zam in tayyorladi.
X IV -X V I asrlarda Y evropada arab olim larin in g asarlari lotinchaga 
taijim a qilinganligi bois averroizm aynan shu p ay td a keng tarqaldi. Bu 
oqim ga tom izm falsafasi asoschisi m ashhur faylasuf F o m a Akvinskiy qarshi 
chiqdi. Averroizm , shuningdek, katolik cherkovi to m o n id a n tazyiqqa 
olingandi. A m m o bu hech qanday natijaga olib kelm adi, chunki falsafa 
uch u n haqiqat ikki to m onlam a ekanligi haqidagi n azariya buyuk kashfiyot 
edi va yevropalik ko‘pchilik arboblar, faylasuflar ch e rk o v taqiqlagan b o ‘lsa 
ham , ayni shu ta ’lim otni rivojlantirishga kirishdilar. T afak k u r bilan e ’tiqod 
o ‘rtasidagi bahsni Ibn Rushd falsafiy jih a td a n asoslab berdi va bu fanni 
d indan ajrata oldi. Shu bilan prinsipial aham iyatga ega natijaga erishildi. 
Polyak olim i Y uzef Borgosh bu haqda to 'x ta lar e k a n , averroistlar Averroes 
g'oyalarini targ'ib qilishda fanning dinga nisbatan avtonom lashuviga 
intilishganini alohida t a ’kidlaydi.
U larning fikricha, fan o'rganayotgan p red m e t-d in sh u n o slik uchun 
diam etral, ya’ni, bu tu n lay qaram a-qarshi b o ls a -d a , ularning har biri 
aytm oqchi b o lg a n fikr o ‘z qim m atiga ega. S h u n d a y qilib, m uallif bu 
borada yangi pog'onaga ko‘tarilar ekan, fan va dinsh u n o slik o'rtasidagi 
qaram a-qarshilik bir-birini istisno etm aydi, ch u n k i bu sohalam ing har biri 
o ‘z kuchiga ega, degan xulosaga keladi. H aq iq a tn in g ikki tom onlam a 
m ohiyatga egaligi to ‘g ‘risida a w a l m usulm on, s o ‘ngra Y evropa averroistlari 
to m o n id an ilgari surilgan fikr tagida fan va dinsh u n o slik o'rtasidagi 
ziddiyat asosli zam inga tayanadi, degan g’oya y o ta d i, zero, bunda odam lar 
prinsipial ravishda tu rlicha nuqtayi nazarlardan kelib chiqqan holda fikr 
yuritadilar. Bu esa dinshunoslar diniy qon u n iy atlarg a, olim lar esa, fan 
natijalariga suyanib xulosa qilishlarini anglatadi.
Davming yana bir m uhim tamoyillaridan biri ritorika bo‘lgan edi. 
Notiqlam ing chiqishlari o ‘sha davm ing qonuniy jihatlaridan biri sifatida 
maydonga chiqdi, chunki odam lam i ishontira bilish oson ish emasdi. Bunda 
mazm unning dolzarbligi kamlik qilardi, uni bir qolipga solish uchun yorqin 
publitsistik shakl zarur edi va bu notiqlik san’ati k o ‘rinishida namoyon b o ld i. 
G ‘oyaviy-siyosiy qarashiar va nuqtayi nazarlam ing ochiq-oydinligi ommaviy 
auditoriya diqqatini o ‘ziga jalb qilishi bilan qim m atli aham iyat kasb etardi.
Moskva Davlat universiteti professori Viktoriya U chenovaning yozishi- 
cha, publitsistik asarlar janrining tadriji ochiq m aktublam ing odam lam i tezkor 
siyosiy4 xatti-harakatlarga da’vat etuvchi jo ‘shqin chaqiriqlar, manifestlar, 
proklamatsiyalarga aylanishida kuzatiladi. Tarixda ta ’sir o'tkazishning bunday 
shakllari aw al ham b o ‘lgan. 0 ‘rta asrlarda ular an c h a rivoj topdi. Bunda
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

notiqlik sa n ’atiga k o ‘p e ’tibor berilardi, chunki uning yordamida dalillar, diniy 
va boshqa q arashlar qaram a-qarshi ruhda talqin etilardi.
Avliyo A vgustin kesatib notiqlik s a n ’atin i «g'olibona vaysaqilik* deb 
atagan b o ‘lsa -d a , «g‘oübona» so‘zi orqali u notiqlikka ijobiy m unosabatim
bildira o igan va u n in g im koniyatlari kengligini ta n oigan edi.
0 ‘sh a d a v m in g k o ‘p asarían notiqlik m a ’nosida, notiqlik y o 'nalishida 
yaratilgan, b u n g a siyosiy, huquqiy, diniy va boshqa m atn lar m isol b o ‘la 
oladi. U la r k o 'p in c h a o 'zig a xos m anifestga aylanar va xalq om m asini 
m uallif u c h u n k erakli b iro r b ir yo‘nalishda harakat qilishga u n d ar edi. Xalq 
om m asiga m o ‘ljallangan publitsistik m a tn la r cherkov, qirol saroyi o ‘z 
oldiga q o ‘ygan vazifalar chegarasidan c h iq q an holda om m aviy tus olardi. 
N atijada, u la m in g m aqsadi, vazifalari h a m o ‘zgarishga d u ch o r b o ‘lardi. 
B unday m a tn la r, ag a r ular nihoyatda m o h iro n a va dolzarb m avzuda bitil- 
gan b o ls a , xalq m ulkiga aylanar va to r oligarxiyaga xizm at qilm as edi
N o tiq ü k s a n ’a tin in g shakllari haqida sh u n i ta ’kidlash joizki, ularda 
ikki xil n u q ta y i n azarning qaram a-q arsh i q o ‘yilishi, bahs, dialoglar 
keltirilishi o ‘sh a d a v m in g om m aviylashgan qonuniyatlaridan sanalardi. P er 
A belyam ing « H a va y o ‘q» deb nom langan kitobi ham savol-javob tarzida 
yozilgan. B u n d a y b a y o n shakü o ‘rta asrlar sxolast-faylasuflari orasida keng
tarqalgan o d a tiy h o l edi.
O 's h a p ay tla rd a qism an b o ‘lsa-da, dem okratiyaga am al q ih n p n k i, 
buni h am o ‘rta asrlarga xos yana b ir qon u n iy at deyish m um kin. X o 'sh , u *
davrda d e m o k ra tiy a q an d ay ko‘rinishda n am o y o n b o ‘lgan? 0 ‘shanda ikki 
xil m adaniyat m avjud edi: to r m adaniyat va xalq m adaniyati. B irinchi 
(keng ilm iy m a ’n odagi) m adaniyat-bu oliy tabaqa vakillariniki bo lib, 
uning asosiy tili lo tin tili edi. Bu tilda bitilgan asarlarni esa faqat o ‘qim ishli 
kishilar, y a ’n i, d in arboblari, olim lar, faylasuflar, qirollar, saroy ahli o ‘qiy 
olardi. B u n d a n ta sh q ari, om m aviy xalq m adaniyati, m uayyan bir xalq
m adaniyati h a m m avjud edi.
Bu m a d a n iy a tla r bir-biriga q ara m a-q arsh i turardi. D em okratik g oya- 
lar yuqori m a d a n iy a tlila r doirasida qola olm asdi, chu n k i bunda u la r yo ‘q 
b o ‘lishga m a h k u m lig id an um um iy om m aviy m adaniyatga singib o ‘tardi. 
Y uksak g ‘oy alar, id eallar esa, om m aviy d em o k ratik tus olish orqali xalq 
diliga jo b o ‘Ub, u n in g m ulkiga aylanar edi. 0 ‘ita asrlarning dem okratik 
y o ‘nalishi x u d d i a n a shu xususiyatda m ujassam ifodasini topdi. M asalan, 
o ‘sha d av r un iv ersitetlarid a kafedra «kom m una», y a ’ni, «jamiyat* deb 
atalardiki, b u ja m iy a t, o m m a , guruh, ittifoq m a ’nolarini anglatardi. K afed- 
raning k o m m u n a d eb atalishiga y an a bir sabab aynan kafedradan turib
xalqqa m u ro ja at q ilin a r edi. 
( 
,
Va n ih o y a t, o ‘rta asr Yevropasiga m u su lm o n dunyosining ta sin ju d a
kuchli boU gan. Ib n S ino, Ibn R ushdning yevropaük davom chilari haqida 
gapiradigan b o 'ls a k , b u bilan biz S harqni G ‘a ib orqali tanishtirgan b ° ‘la” 
m iz. K o ‘pg in a yevropalik olim lar arab, aslida esa, m usulm on m ualliflan 
o ‘rta asr Y evropasi taraqqiyotiga shubhasiz hissa qo'shganliklarini ta ’kidlab 
o ‘tishgan. A rab m am lak atlari va M arkaziy O siyoni o ‘z ichiga oigan o ‘rta
asr m u su lm o n d u n y o si G retsiya va R im n i qam rab oigan Y evropadan
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

allaqachon o ‘zib ketgandi. Yevropani xristian -d in iy reaksiya azobga sola- 
yotgan bir paytda, S harqda fan, ijtimoiy .fikr, davJatchiük va ijtimoiy 
hayotning boshqa sohalari guUab yashnayotgan edi.
Jum ladan, arab falsafasining ta ’siri tan o lin g a n va keng ko'lam da 
o ‘rganÍlgan. M asalan, dinshunoslik m agistri p ro to irey lo n n Arsentevning 
1913-yili M oskvada n ash r etilgan «Buyuk K arld a n to Reformatsiyagacha* 
nom li kitobining bir bobi «Arab falsafast, u n in g X III asr sxolastikasi va 
jamiyaü
yo‘naJishlariga l a ’sin* deb nom Jangan edi. PoJyak olimi Y uzef 
Borgosh ftkrícha, A rastu falsafasi uning izdoshlari to m o n id an asi nusxada 
o'rganiüshi oson ish em as edi, chunki G ‘a rb d a q adim gi grek tilini yaxshi 
bilishmasdi. S huning u c h u n G 'a rb qadim gi g rek ilm ini arab m anbalari 
orqali o'rgana boshladi.
M a ’lum ki, XIV— XVI asr Yevropa universitetlarining dinshunoslik va 
falsafa fakultetlarida A rastudan keyin Ibn S ino va Ib n R ushd asosiy nom lar 
hisoblanardi. A rastu t a ’lim oti uning asarlariga Ib n S ino yoki Ibn Rushd 
yozgan sharhlar va izohlar orqali talqin e tila rd i, o ‘rganilardi. (Akadem ik 
M uzaffar Xayrullaev ular qatoriga Forobiyni h am kiritadi). Ammo G ‘arbga 
ham on din xalal berardiki, ham m a gap ham a n a sh u n d a edi. Ibn Sino va 
Ibn Rushd fikrlari shunchaki sharh yoki izoh yoxud tushuntirishlar 
bo'lm asdan, A rastu t a ’lim otini rivojlantirishga h a m xizm at qildi.
Buni o ‘rta asrlam ing m ashliur faylasufi F o m a Akvinskiy ham ta n
oígan edi. 0 ‘zining «liohiyot um um lashm asi» d e b atalgan kitobida u quyi- 
dagilarni yozadi: «Ibn S ino borliqni m ulohazalash qobiüyati va ta sa w u r 
etish qobiliyati orasida joylashgan beshinchi potensiya deb ta ’riflaydi. 
U ningcha, ushbu potensiyaga ta saw u rd a h osil qilinadigan shakllam i b o ‘- 
laklash (taqsim lash) va chog‘ishtirísh kiradi. B u n d a biz oltin va to g ‘ 
shaklini ta s a w u r etib , ulardan hech q ach o n k o 'rilm a g a n yagona oltin to g ‘ 
shaklini hosil qilam iz».
B undan tash q ari, Ibn Sino va Ibn R u sh d n in g o 'rta asrdagi Yevropa 
publitsistikasi g'oyalarining taraqqiyotiga q o ‘shgan hissasi haqida ham , 
qisqacha b o ‘lsa-da, aytib o 'tishim iz iozim . Ib n S ino A rastuning m etafizika, 
gnoseologiya va m an tiq sohalaridagi a n ’a n a la rin i davom ettirdi. U ning 
Sino fikricha, d u nyoning yaratilishi vaqt bilan b o g ‘liq em as, dunyo X u- 
doning vaqtdan tashqari em onatsiyasi, ya’n i, ru h va ta n a (vujud) ongining 
intihosi, universal tafakkur va dunyoviy ruh alo h id a-alo h id a ong va ru h - 
larga b o lin a d i. Bu fikr biroz b o ‘lsa-da, d ahriylikka yaqin turadi, shuning 
u chun m usulm on dinshunoslari, ju m lad a n E ro n faylasufi g'azzoliy Ibn 
Sinoni dinsizlikda va koflrlikda ayblaydi. U m u ra a n olganda, Ibn Sinoning 
falsafiy, ilm iy asarlari Sharqda ju d a m a sh h u r ed i, shuning uchun ular 
G ‘arbga ham te z d a ko ‘chib o ‘tdi.
0 ‘rta asrlarda Yevropa universítetlari aso san Ibn Sino va Ibn R ushd 
g ‘oyalariga tayanardi. Ib n Sino fikricha, ta b jat X u d o tom onidan yaratilgan, 
uning ibtidosi X udo bilan bog‘liq, keyinchalik esa, tabiat o ‘z qonunlariga 
asosan rivojlangan. A ynan m ana sh u dahriylik u n su ri m usulm on din sh u - 
noslariga ham , xristianlaiga ham yoqm asdi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Ibn R u sh d k eyinroq, 1126—1198-yillarda yashab o ‘tgan, shuning 
uchun bo ‘lsa kerak, u Arastuga kengroq va batafsilroq shjarhlar berish 
im koniga ega b o 'lg a n . U n i hatto eng usta sharhlovchi deb ham atashadi. 
Ibn R ushd g 'a z z o liy n in g Ibn Sinoga qarshi fikrlariga javob beradi, uning 
ziddiga bitilgan raddiyalarga o ‘z raddiyasini yozadi. Bu b ahs-m unozara 
faqat fan d o irasid ag in a em as, balki publitsistikada ham davom etdi. Ibn 
Rushd ta fa k k u rn in g b ilish huquqini him oya qiladi va din (e’tiqod)ni so'zsiz 
o'rganish tazy iq i (h u k m ronligi)ning tarafdori b o ‘lm ish g‘azzoliyni inkor 
etadi. Ibn R u sh d d u n y o abadiy va intihosiz, deb bilardi. U ning hisola- 
shicha, d u n y o n i X u d o yaratgan, Xudo bilan du n y o b ir xil, bir hajm da va 
abadiy, U b o rliq n i m a teriyaning birlam chi shakllariga aylantiradi. M avhum
dunyo tafakkuriga (A rastu uni «nus* deb atard i) Ibn Rushd b arc h a o d am - 
lar u chun u m u m iy , ta sh q arid a n m hiyatga t a ’sir etuvchi yagona noaniq, 
qiyofasiz substansiya, d eb qararadi. U , X udoning borligini va abadiyligini, 
olam ni 0 ‘zi y ara tg an lig in i ta n olgan holda, individual ruhning abadiyligini 
inkor etardi.
Buyuk o lim la r sh u tariqa e ’tiqod bilan ta fa k k u m i yarashtirishm oqchi 
b o ‘lganlarida, 
qaram a-q arsh ilik larg a d u c h kelishardi. 
Shunday qilib, 
arastuchilikning ratsionalistik va m aterialistik tam oyillari Ibn Rushd to m o - 
nidan rivojlantirildi va b u o ‘rta asr publitsistikasi h am da fani ravnaqida 
katta aham iyat kasb etd i.
Arab m adaniyatini birinchi bo‘lib o'ziashtirgan mam lakat Fransiya 
b o ‘lib, u keyinchalik Y evropa Renessansiga turtki berdi. Ilg‘o r g'oyalar F ran- 
siyaning Provansal viloyati, aniqrog'i, Ispaniya Kordovasi orqali Yevropaga 
k o ‘chib o ‘tdi. S h uning u chun ham Fransiya Y evropa publitsistikasida o ‘z 
rivojini topgan averroizm va arab falsafasining birinchi markazi b o ‘lib qoldi. 
Parij shahri, u yerdagi universitet an a shunday m arkaz sifatida xizmat qildi. 
Bu holatlarga F ransiyaning yuqori tabaqa din arboblari qarshi chiqdilar. X III 
asr boshida G ‘arb d a averroizm ayni avj olgan davrda fransuz episkoplarining 
Parijdagi Sinodi (K engashi) Arastu ilmiy qarashlarining om m aviy targ'ibotini 
taqiqlab q o ‘ydi, b u n in g natijasida esa birinchi b o 'lib averroistlar tazyiq ostiga 
olindilar. F ransuz yozuvchisi, tarixchisi va filologi, jam iyatshunosi R enan 
Jo zef Ernst (1823—1892) Fransiya va butun Yevropa madaniyatlariga ta ’sir 
qilgan o ‘rta asrlardagi arab faylasufiari haqida jo ‘shqln va ijobiy fikrlarni 
bildirib qoldirgan.
2-fast.
Publitsistikaning raazmuni
Publitsistikaning uch asosiy oqimi. P ublitsistikaning uch oqim i 
falsafadagi u c h y o ‘n alish kurashining aks etishi edi. Aynan an a shu 
y o ‘nalishlar o ‘rta asrlardagi b ahs-m unozaralam ing c h u q u r m azm unliligi va 
publitsistik shaklini belgilovchi boshlang'ich h o latlar b o ‘ldi. A flotun va 
A rastu zam iit y ara tg an o ‘rta asrlar realizm i birin ch i o q im edi. Ikkinchi 
o qim n om inalizm b o ‘lib, u n in g vujudga kelishida kiniklar, stoiklar va 
ularning asosiy vakili A ntisfen katta rol o ‘ynadilar. Soddaroq qilib ayt- 
ganda, nom in alistlar m aterializm ga, realistlar esa idealizm ga yaqinroq
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

edilar. M utaxassislar ilkricha, realistlar bilan n o m inalistlarning bahsi XI 
asrda A nselm Kenterberiyskiy asarlarida boshlangan b o ‘lib, b u tu n o ‘rta 
asrlar m obaynida, ya’ni, to I. Rosselingacha davom ctdi.
U chinchi oqim atrofida esa aw algi ikki m aktabdan tashqari konsep- 
tualizm vakillari hayot, jam iyat, borliq kabi universaliyaiar, ya’ni um um iy 
tushunchalar haqida bahs-m unozaralar yuritishardi. X I—X IV asrlarda pub- 
litsistlar universaliyalami, ya’ni, uJam ing jamiyatdagi o ‘m i, aham iyati nim adan 
iborat ekanligini o ‘z bahsli suhbatlarida aniqlashga intilishardi. Nominalizm 
universaliyalami umumiy nom , deb tan olardi. Realizm univer-saliyalar 
tafakkurdan* mustaqil ravishda, real holda mavjud deb, konseptualizm esa 
ulam i predmetlaming o ‘xshashligiga asoslangan um um lashm alar, deb talqin 
etardi. Ayni mana shu o ‘ziga xos xususiyatlari bilan b u publitsistik maktabiar 
bir-biridaii farq qilardi. Ushbu u c h oqimning falsafiy jihatlariga chuqurlashib 
ketmaslik uchun yana uning jumalistikaga yaqin bo'lgan publitsistik mazmuni 
haqidagi fikrimizni aniq misollarda ko ‘rib chiqsak.
Kim-kiraga qarshi va qanday publitsistik vositalar yordam ida kurash- 
gan? 0 ‘rta asrlarda bir-biriga qaram a-q arsh i turgan to m o n la r yetarli dara- 
ja d a ko ‘p bo'lgan. M asalan, m istiklar sxolastlar bilan kurashgan bo ‘lsalar, 
avgustinistlar tom istlar bilan, 
patristika tarafdorlari gnostiklar bilan 
kurashgan va h.k.
F om a Akvinskiy «Ilohiyot um um lashm asi* k itobida b u haqda um um - 
lashtirgan holda ju d a yaxshi fikr bildirgan. U ning yozishicha, haqiqatni 
bilish, o ‘rganish ikki xil m ohiyatga ega: tabiat orqali bilish yoki Xudoga 
ishonish orqali bilish. Bilishning xuddi an a sh u ikki tipi-ratsionalistik va 
teologik (diniy) bilish o ‘zaro raqobatlashib kelardi. Bir to m o n d a n , diniy 
e ’tiqodning kuchi g ‘oyat sezilarli edi. 0 ‘rta asrlardagi diniy ta ’lim ot 
asoschilaridan b o ‘lm ish Anselm K enterberiyskiy q u y idagilam i aytib o'tgan: 
«M en tushunish u chun e ’tiqod q ila m a u , keyin e ’tiq o d qilish u ch u n bilisliga 
intilm aym an». Bu esa, eng a w a lo , e ’tiqod qilishdan va uning u ch u n eng 
m uhim i diniy e ’tiqod ekanligidan dalolat beradi. U n im a g a va nim a uchun 
e ’tiqod qilishini, ishonishini tushunishga intilm aydi, c h u n k i u bilishning 
eng to ‘g‘ri usuli-din deb hisoblaydi.
Albatta, bu fikjrga ratsionalistlar q o 'sh ila olm asdilar. C h u n k i ular yak- 
ka tartibdagi hodisalam i tahlil qilish, o ‘xshash voqea-lio d isatar va tushun- 
ch a la m i tasniflash, tartiblashtirish orqali tab iatn i anglashga intilardilar. 
U lam i esa, o ‘z navbatida, sxolastlar, m istiklar va b o sh q a m aktab vakillari 
tan q id ostiga olardilar.
Ortodoksal sxolastikaning yorqin n am o y o n d ala rid an biri bir necha 
fundam ental asarlar yaratgan F o m a Akvinskiy edi. M a sala n , olim ning 3000 
ta m aqolani o ‘z ichiga olg an «Ilohiyot u m um lashm asi» ensiklopedik 
xususiyatga ega. «M ushriklarga qarshi um um lashm a» n o m li tugallanm agan 
kitobida esa u yetuk sxolastika natijalarini yakunlaydi. 0 ‘tk ir mafkuraviy 
yondashish, 
zam ondosh ta d q iq o tc h ila r bilan kurashuvchanlik F om a 
Akvinskiy asarlariga xos xususiyatlardan bo ‘lib, u la m in g n om idanoq kimga 
qarshi qaratilganligini bilib olish qiyin em asdi. U n in g asarlari publitsistik 
ruh bilan yo ‘g‘rilgan edi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Publitsist va fayiasuf Turlik B erengar (1000—1088) ham o ‘rta asrlar 
publitsistikasi tarixida ilk sxolastika vakili sifatida m uhim o ‘rin egalladi. U 
1049-yilda yaratilgan «Ilohiy tanovul* asarida o'zaro kurashib turgan har 
qanday m a k tab vakillari bilan, m asalan, sxolastik realist lar bilan yuz bergan 
publitsistik t o ‘qnashuvlarda dinga qab u l qilish marosimining sirlari haqidagi 
cherkov t a ’lim o tin i o ‘ziga xos ravishda talqin etgan. C herkov ushbu kitobni 
kofirlar kitobi, 
deb baholadi. 
Bunga 
m uallif dinning fundam ental 
m ulohazalarini m ustaqil ravishda izohlashga intilganganligi sabab bo'ldi.
Diniy va dunyoviy hokiroiyatlar 
o ‘rtasid ag i 
kurash davr qonuniyati 
sifatida. 
S h u b h asiz , shuni ta ’kidiash m um kinki, bu ikki ulkan guruh, y a ’ni, 
diniy va d u n y o v iy hokim iyatlar o ‘rtasidagi kurash butun o ‘rta asrlar 
m o b a y n id a publitsistikaning eng m u h im m avzusi, eng asosiy m uam m osi 
b o 'lib keldi. D in iy hokim iyat vakili asosan R im papasi tim solida nam o y o n
b o ‘lsa, d u n y o v iy yoki qirol hokim iyati Yevropa m am lakatlarining qirollari, 
im p e rato rla ri m iso lid a ko'rindi.
0 ‘rta asrlam ing boshlarida xristian aiboblari, jum ladan, Buyuk Vasiliy 
(330—379) shubhasiz obro‘ qozondi. U oitodoksal xristianlik tarafdor bo'lgani 
uchun xristianlikka e ’tiqod qiluvchilam i bir kuch tarzida jipslashtirishga va 
antik d u n y o n in g oxirgi davrlarida 
xristian cherkovining im peratordan 
mustaqilligini t a ’m inlashga intildi. 0 ‘sha paytda bu niyatni amalga oshirish 
oson em asdi, c h u n k i antik dunyoda davlat salobatii kuchga ega edi. lin in g
«D onishm andlik», «Yevpomiyaga qarshi* deb atalgan ikki m ashhur asarini 
cherkovning boshlang‘ich bosqichda o ‘z imtiyozlari uchun kurashganligidau 
dalolat beruvchi m u h im tarixiy hujjatlar deb qarash mumkin.
B oshqa y a n a b ir m uallif-R im papasi G rigoriy I 590-yildan shu 
m aqom ga k o ‘ta rilib , papa hokim iyatini m ustahkam lashga va kuchaytirishga 
intilgan. G a lliy a va Afrikadagi ch e rk o v ishlariga aralashib turish va asta- 
sekin d u n y o v iy hokim iyatga o ‘z tazyiqini o ‘tkaza borish orqali bu ishning 
uddasidan c h iq a olgan. K eyinchalik katolik papa hokimiyati h atto ja h o n
m iqyosida c h e k siz h u quqqa ega b o ‘lishi kerak, degan m azm unda d a ’vo- 
garlik h a m q ila boshlagan. Bir q a n c h a asarlar, m aktublar, turli q aro rlar 
yozib ch iq arg an .
1073-yili R im papasi b o ‘lm ish G ild e b ra n t 1079-yilda «Papa hu k m - 
ronligi* n o m li kito b in i yozadi. Q o ‘Iyozm a holidagi bu kitobda R im papasi 
Y evropada h u k m ro n lik qilish huquqiga ega, degan g ‘oya ilgari suriladi. 
lin in g fikriga k o ‘ra , katolik cherkovi h a r doim va m utlaq xaq, h ar q an d ay
aybloviardan x o lid ir, R im papasi b arc h a im perator va qirollarning ustozi va 
rahnam osi b o 'lis h va ularni h okim iyatdan chetlatish huquqiga ega oliy 
hakam , d eb ta n olinishi lozim . S h u n in g u c h u n b o ‘Isa kerak, G ildebrant 
R im papasi lavozim iga o ‘tgan zahotiyoq u n in g bilan ba’zi im peratorlar, 
ju m lad a n , G e n rix IV o 'rta sid a nizolar kelib cliiqdi.
Eng do lzart) m asala, ya’ni, lavozim larga tayinlash masalasi u lam in g
o ‘zaro publitsistik kurashiga asosiy m avzu b o 'ld i. Shunga q adar qirol va 
im p erato rlar o ‘z m a m lakatlarida ch e rk o v boshlig‘ini o ‘zlari tayinlashardi. 
A m m o o ‘rta asrla rd a xristianlik ta ra q q iy etib borishi bilan joylardagi din 
art>oblari-arxiepiskop, episkoplar va boshqalarni katolik Rim o ‘zi tayinlashi
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

kerakligini d a ’vo qila boshladi. K o‘p m am lakatlarda u sh b u huquqqa ega 
bo ‘ldi ham . A m m o .b ir q a to r Yevropa m onarxlari b unga q arshi kurashdilnr. 
N atijada, ushbu sohada m uxoliflik kurasliining k o 'lam i kengayib ketdi.
Rim papasi q o 'lid a kuchti qurol-ekskom unikeylin (m u lo q o tn i yo'qqa 
chiqarish, m uloqotdan m a h m m qilish) ~ cherkovdan ajratish xuquqi bor 
edi. U shbu Usui yordam ida Rim papasi Y evropa huk m d o rlarin i inkor 
etardiki, bu ular hatto o 'z m am lakatlarida e m in -e rk in hukm ronlik qila 
olm asliklaridan dalolat berardi. M asalan, qirol Io a n n B ezzem elniy (1099— 
1216) va G enrix IV (1 0 5 0 -1 1 0 6 ) xuddi shu ta rz d a jazolanishdi. C h er- 
kovdan ajratish sam arali vosita b o 'lib , undan te z -te z foydalanib turilardi. 
D in kuchaygan o ‘sha davrlarda cherkovdan ch e tla sh tirish jiddiy jazo 
hisobianardi. 0 ‘shanda yana turli tabaqadagi rah b a rla r va oddiy fuqa- 
rolarga nisbatan interdik, ya’ni, cherkovdan v aq tin ch a lik chetlashtirish 
usuti ham joriy etilgandi.
Buyuk pubiitsistlar haqiqat izlashda. 0 ‘rta asrlam ing m ashhur shaxslari 
o ‘z izlanishlari, bahs-m unozaralari va to ‘qnashuvlari davom ida haqiqat 
ham m a narsadan, h ar qanday hokimiyat, shaxsdan ustunligi haqidagi 
xulosaga kelgan edilar. U lar obyektiv ravishda haqiqat to m o n in i tanlardilar. 
Avliyo Avgustin, F om a Akvinskiy, Per Abelyar va boshqa ko‘pgina m uta- 
fakkirlami shu yo‘sinda ish tutganlar jumlasiga kiritish m um kin.
M asalan, Avliyo Avgustinning «N arsalar silsilasi haqida» nom li 
kitobida din (e’tiqod)ning tafakkur bilan kurashi h aq id a fikr yuritiladi. 
U ning ta ’kidlashicha, tafakkur, ong bare ha b ilim lar ixtirochisi, so‘z3ar 
kashf qilish vositasi. Shu kabi g'o y alar atrofida g ap ira r ek a n , u tafakkurga 
ilgari hech aytilm agan ju d a keng va batafsil izoh beradi.
M azkur asarida yozishicha, odam odam bilan gaplasha olm aganda 
edi, ular o ‘zaro m ustahkam aloqa o 'm a ta olm as va bir-b irlarig a fikrlari, his 
tuyg‘ulari haqida hech narsa ayta bilm as edilar. X uddi sh u subyektiv ong 
predm et va narsalarga n o m berish yoki tovush u c h u n ayrim belgilar sifatida 
xizm at qiluvchi so 'zla r kerakligini uqtiradi. Avliyo A vgustinning tu sh u n - 
tirishiga k o 'ra, jurnalistlkaning vujudga kelishiga sab ab ch i b o 4lgan odam - 
lararo m uloqot inson tafakkuri, ongli faoliyatining b ir ifodasidir. Aynan 
ong, tafakkur tushunarli n u tqning paydo bo'lishiga tu rtk i beradi. Butun 
um ri davom ida platonizm ni ta rg 'ib qilgan Avliyo A vgustinning faoliyatl 
tabiiy tadqiqotlarga qarshi qaratilgandi.
Biroq tabiiy fanlar sohasidagi kashfiyotlar yangi bosqichda katta 
ihtirolarga kuchli om il boMdi. Bunga Jordano Bruno, G alileo Galiley va 
boshqalaming kashfiyotlari yaxshi misoldir. Y uqorida ta ’kidlaganimizdek, bu 
yangiliklaming boshlanishi XI asrda yashab, keng qam rovli ilmiy-ijodiy faoliyat 
ko‘rsatgan Ibn Sino nom i bilan bog‘liq. U o ‘z vaqtida o ‘zidan XIV asr ilgari 
yasliab o ‘tgan Ailotunni rad eta oigan Arastu g'oyalarini q o ‘llab-quwatladi.
O ldin aytganim izdek, P er A belyam ing «H a va y o ‘q» asari ham din 
peshvolari tom onidan keskin qoralandi. Bu asarda 158 ta b and b o ‘lib, 
ularda katolik cherkov Bibliyaning asosiy m a n b ala rí va tavsiflarida 
aniqlagan ziddiyatlar o ‘z aksini top g an edi. A m m o sh u n i h a m e ’tiro f etish 
kerakki, A belyam ing ushbu kitobi keyincha, X III—X IV asrlarda o ‘sha
US
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

katolik ch e rk o v i rah n am o lari to m o n id an ta n olinib, katolik d inining t o i i q
tizim in i y a ra tish d a , d in iy qo ‘llanm alar ishlab chiqishda katta xizm at qildi.
U sh b u -fa sl bay o n in i yakunlar ek an m iz, shuni aytishim iz m um kinki, 
Bibliyadagi 
d in iy
tu sh u n ch alam i, 
a tam a la m i 
talqin 
qilishda 
aniq 
ratsionalistik y ondashishlar, atrofda ro‘y berayotgan hodisalam i ongli 
xolisona tu sh u n tirish h am d a oddiy o d am lam in g jam iyatni' boshqarishda 
d em o k ratiy a v a erkinlikning o ‘sib borayotganligini yoqlovchi d a ’voiari- 
b u la m in g b arc h a si ratsionalistik, dunyoviy ibtidoning asta-sekin diniy 
h u k m ro n lik d a ti u stu n chiqishiga olib keldi. Q iroilarning huquqlari tobora 
R im p apasi h u q u q la rid a n ustuvor b o ‘la bordi.
3-fasl.
P ublitsistikaning ifoda vositalari
U slub ran g -b aran g lig i. 0 ‘rta asrlardagi m antiq fani shaklbozlik (for- 
m alizm ) va tu rg ‘u nlikka moyilligi bilan ajralib turadi, deb hisoblaydigan 
ayrim o lim la r fikriga q o ‘shilish qiyin, albatta. Aslida esa, u nday em as. Bu 
sohada h a m , y ash irin b o ‘lsa-da, ayovsiz va c h u q u r kurashlar davom etardi. 
S huning u c h u n o ‘rta asrlar Y evropasida publitsistikaning asosiy m a a n u n
xususiyati m u h im tarixiy voqealarga tezkorlik bilan javob berishdan iborat 
edi, deb hisoblaydigan mutaxassislar haqdirlar. Yangiliklarga, qayta q urish- 
larga ehtiyoj va zaru rat te z etilganligi fikrning harakatchanroq, o m m a b o p - 
roq b o ‘lish in i ta q o z o etardi. O m m aboplik, o ‘z navbatida, publitsistik 
asarlar yaratilish in i talab qilardi.
0 ‘rta asrlarda ijod etgan m ualliflar, odatda, u yoki bu nuqtayi nazar 
tarafdori ek anliklari haqida to ‘lib-toshib yozardilar va o z ishlarini tarix- 
chilaiga xos uslubda boshlab, so 'n g ra pubütsistik oihdagi fikr bayoniga 
o ‘tgan ta rz d a o ‘z davrlaridagi voqea-hodisalar va shaxslarga baho berardilar. 
S huning u c h u n ham bu davr publitsistikasining m uhim belgilari qatoriga 
ochiqlik, j o ‘shqinlik, xolislik kabi xususiyatlarni kiritish m um kin. Bunday 
asarlam ing tinglovchi yoki o'quvchi muxlislari ularda nom lari tilga olingan 
shaxslar yoki atrofidagilargina bo ‘lib qolm ay, balki keng xalq om m asi edi. 
0 ‘sha paytdagi asarlar xuddi shu yo ‘sinda, ya’ni, bevosita biror b ir shaxsga 
ham da ko*p sonli o 'quvchilar om m asiga m o'ljallab yozilardi.
0 ‘rta asrlardagi publitsistlar uslubi k o 'p in c h a jangovar ruhda, sodda, 
o ch iq b o 'lg a n lig i bilan b ir qatorda ayrim m ualliflar ijodi m urakkabligi bilan 
ajralib tu ra rd i. B u, m asalan, U ilyam O kkam , P er Abelyar asarlarida kuza- 
tiladi. U la r a so san , turli dialogik shakllar, savol-javob, obro‘li m ualliflarga 
ish o ralar, m u xoliflarning fikrlariga tan q id , tanqidchi m uxoliflarga javob, 
isbotlar va b o sh q a la rd a n iborat edi.
S h u n in g u c h u n h am X I - X I I I asrlar adabiyotida q o ‘sliiqlar o 'n u n i 
y o zm a asa rla r egalladi, degan fikrga q o ‘shilish qiyin. Bosma dastgoh 
kashfiyotiga q a d a r yozm a axborot tarqatish shakllari, jum ladan, publitsistik 
asarlar h a m k o ‘p em asdi. B inobarin, XI X IV asrlarda og zaki publitsistika 
y o zm a sh akldagiga qaraganda om m aviyroq bo'lgan. Og‘zaki publitsistika 
ta rq a tu v ch ilari q atoriga faylasuf va olim lard an tashqari yozuvchi va 
shiorlar, a k ty o rlar, daydi sirk, tru b ad u rla r ham kirardi. U lar om m aviy
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

publitsistik axbo ro tn i satira, yum or k o 'rin ish id a bir shahardan ik k in ch i 
shaharga k o ‘c h ib yurib tarqatishar, o dam larga yetkazishar çdi.
Ilk o ‘rta asriarda yetuk publitsistika pishib etilm agan edi, degan fikrga 
(bu Viktoriya U chenovauing e’tirofi) q o ‘shilib b o ‘lmaydi. Albatta, biz hozirgi 
davrda bilganim izdek publitsistika u paytda b o ‘lmagan va bo'lishi h a m
m um kin em asdi. Lekin muammoga tarixiy jih a td a n yondashilsa, o ‘sha d av r 
u chun yetuk, h ar tom onlam a rivoj topgan publitsistika mayjud b o 'lg an , 
deyishim iz m um kin. Bu yozma, ya’ni, ch o p etilgan publitsistika bo'lm agan 
esa-da, am m o an c h a qiziq, mazmunli, jan g o v ar publitsistika edi.
Uslub haqidagi so‘zimizning yakuni sifatida aytish m um kinki, o ‘rta
asrlar ustubi yetarli darajada faol, j o ‘sh q in , intiluvchan, izlanuvchan va 
ayni bir vaqtda asardagi m uam m oga, u n in g m uallifi, yozilish vaq ti, 
sharoitlariga q arab h am sodda, ham m u rak k ab bo'lg an . Agar ayovsiz d in iy
va dunyoviy kurashlarga boylik o “rta asrlar h ayotining gsosiy jih a ti b o ‘l- 
ganligini hisobga olsak, o ‘sha davr publitsistikasi ham shunday sh id d a tk o r 
va shafqatsiz ekanligiga ishonch hosil qilam iz.
TU im koniyatlari. U m um an olganda, o ‘rta asrlarga oid asarlar tili va 
m azm un jih a tid a n xilm a-xil va boy b o ‘lgan, deya olsak-da, lekin faq at 
uning asosiy xususiyatlari haqida nisbatan a n iq fi kr bildirishim iz m u m k in . 
Shu nuqtayi nazardan, odatda, m uallifning publitsistik m anfaatlari q iziqish 
va jo 'sh q in lig i bilan belgilanishi bois bu d a v r publitsistikasining tili jo n lî, 
faol ekanligini t a ’kidlash o ‘rinlidir.
M a ’lum ki, o 'rta asriarda d unyoning k attag in a qism ida ikki til: lotin va 
m ahalliy til m uom alada bo'lgan. L otin tili b u tu n Yevropaga tarqalgan edi. 
A m m o u s o f ko'rinishda emas, balki m uayyan m am lakat, undagi m illat, 
lisoniy m uhit sharoitlari ta ’sirida biroz o ‘zgarishlarga d u ch o r b o ‘lgan h o ld a 
xizm at qilardi. U olim lar, cherkov va h o kim iyatning rasm iy tili hiso b - 
lanardi. Shu bilan birga, xalq tili, shevalar h a m o ‘z am al doirasiga ega edi. 
Xullas, bir-b irid an tubdan farq qiluvchi ikki til m uom alada q o ‘llanilardi. 
Q uyida u larning farqi haqida em as, balki m uloqot paytida qay d a ra jad a 
tushunarliligi, xalqchilligi xususida fikr yuritam iz.
Xalq tili b o ‘lgan mahalliy ah o li tili rasm iy lotin tiüga qarag an d a 
om m aga yaqinroq, jonliroq, tu sh u n a rliro q edi. Bunga axborotlarning 
m ashhur, ham m aga tarqatilgan tan ish v ariantiari sifatidagi d a ’v atlarn i 
m isol qilib k o'rsatish mumkin. 0 ‘sha p ay td a om m aviy m urojaat, m u lo q o t 
turlari b o ‘lgan xalq d a ’vatlarining m uaUiflari, notiq lar oddiy, h am m ag a 
tushunarli tiln i qo'llardilar. Bu hol lo tin tilid a n xabari b o ‘lm agan m ahalliy 
aholida k atta qiziqish uyg‘otar edi va o 'z navbatida, ularning tillari 
rivojlanishiga yordam berardi.
D inshunos olim lar diniy q ara sh lam in g xalq tilida targ‘ib etilishiga 
qarshi edilar. B iroq ular butun Y evropanî q am ra b oigan bu ja ra y o n g a 
m onelik qila olm adilar. Xalq tilidagi publitsistika qaram a-qarshi tu ru v ch i 
xristianlik u c h u n , d in arboblari u c h u n xavfli d eb hisoblanardi. H a q iq a td a n
ham shunday edi.
0 ‘rta asrlar publitsistikasining tili oldingi til taraqqiyotining a y rim
jih atlarini o ‘zida saqlab qoldi. M asalan, ko ‘p asarlar asosan nasriy b o ‘lsa -
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

d a , ularda qofiyalangan ju m la la r ham te z -te z u c h ra b turardi. C hunki 
qofiya jo zib ad o r ritm n j vujudga keltirib, axborotning o so n qabul qilinishiga., 
im kon berardi. A na sh u n d a y ritm ik ham ohanglik ta rz id a tu rli-tu m a n asar- 
la r (jum iadan, nasriy asarlar) yozílardi.
N otiqlik tiii o ‘rta a srla r publitsistikasi tilining yana b ir xususiyatim
tashkil qilardi. A ntik d u n y o orqali Yevropaga kirib kelgan b u a n ’analar 
asosida shakllagan n o tiq lik m a h o ra ti om m aviy auditoriyaga ta ’sir etishning 
asosiy vositalaridan b o ‘lib, b ay o n etilayotgan publitsistik m aterialga d iqqat- 
e ’tib o m i oshirish o rq a li au d itoriyaga yetkazilayotgan axborotning oson va 
tezro q qabul qüinishiga y o rd am berardi.
0 ‘rta asrlardagi og ‘zaki va yozm a publitsistik asarlarda b ir qancha 
ritorik usullam i aniqlash m um kin. M asalan, bayonning ritm ik, ya’ni, vaqti- 
vaqti bilan bir yo‘sin d a .tak ro rla n ad ig an shakli keng tarqalgan edi. Shunday 
k o ‘plab savollar q o ‘yilardiki, m ualliflar ularga o ‘z raqiblari yoki keng xalq 
om m asi yoxud boshqalar to m o n id a n javob olishga um id bog‘lardi!ar.
S huningdek, fosh e tish , isbotlash darajasining t a ’sirchanligini oshirish 
m aqsadida gradatsiya, y a ’n i, bayon ritmi sekin oshib boradigan usuldan 
foydalanilardi. T u rli-tu m a n ch o g ‘ishtirishlar h a m q o ‘llanilardi. K o'tarinki 
publitsistik pafos, hissiyot n ih o y a td a om m aviylashgan edi.
B ulam ing barch asi o q ib a t natijada, lisoniy vositalar yordam ida kuchli, 
yuqori m hiy-psixologik t a ’sir o ‘tkazishga qaratilgan edi. 0 ‘ta o m m a ­
viylashgan bu usul yaxshi n atijalar berardi. T il, u n in g dinam ikasi, q o ‘shim - 
c h a m a’nolar chuq u rlig i o ‘quvchi yoki tinglovchilarga kuchli ta ’sir 
o 'tk azish g a yordam lashardi. B unda tilning h am em o tsio n al, ham ratsional 
ta ’sir o ‘tkazishdagi b a rc h a im koniyatlari publitsistlar to m o n id an keltirilgan 
dalil-isbotlam ing o m m a to m o n id a n qabul qilinishi u c h u n ishga solinardi.
Publitsistik a s a rla rn in g ja n rla ri. 0 ‘rta asrlardagi og‘zaki va yozm a 
adabiyotning b arc h a y o ‘nalishlari o 'sh a davrdayoq taraqqiy etib ulgurdi. 
B ular qatoriga epik, bad iiy , o g ‘zaki va yozm a asarlarni, tarixiy solnom alar 
m a tn la rin i kiritish m u m k in . U sh b u mafkuraviy boylik diniy t$ ’sir natijasi 
o 'la ro q qism an o ‘zgarishlar bilan o ‘z kuchini saqlab qoldi. Va shu holicha 
rivojlanib bordi.
M asalan, ja n r n u q ta y i n azaridan o ‘rta asarlarda qadim gi greklarda 
Suqrot asos solgan savol-javobli usul o ‘ta om m aviy b o ‘lgan. Bu an analar 
asosida P e r Abelyar, m a salan , shunday b ir savol-javobli m etodni yaratdiki, 
k o ‘p olim va publitsistlar o ‘sh a usulda ish olib bordilar. Erigenalik taniqli 
faylasuf Ioann S kott o ‘z asarlarin i ustoz va shogird suhbati tarzida yozardi.
Ikki falsafiy m a k ta b vakillari orasidagi bahsga Avliyo Avgustinning 
akadem iklarga q arshi b itilgan asari mísol b o ‘la oladi. Birinchi m aktab 
vakillari asosiysi “ h a q iq a t, bilish deb hisoblasalar, íkkinchilari haqiqat 
em as, balki haq iq atn i bilish, o ‘rganish jaray o n i asosiydir, deyishardi. 
Avgustin birinchi m a k ta b vakillari tarafdori edi.
X ullas, falsafiy ta d q iq o tla r, asarlar, siyosiy risolalat, suhbatlar, m uro- 
ja a tla r - b u lam ing b arc h a si q o ‘lda yozilib, jangovar ru h bilan yo‘g‘rilgan 
b o ‘lardi. Tarixiy v oqealarga b iro r m unosabat o ‘z aksini topgan doston va 
h atto qo'shiqlarda h a m publitsistik ruh ufurib tu rard i. Shunday asarlar
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

jum lasiga «Lyuis yaqinidagi jang» (1264), «Flander q o ‘zg‘o lo n i haqida 
q o ‘shiq* (1302), «Kal qam ali h aq id a q o ‘shiq» (1347—1436) kabi q o ‘shiq- 
la m i kirítish m um kin.
Jum alistika nuqtayi tiazaridan solnom alar ham d iq q a tg a sazovordir. 
M a’Ium ki, yilnom alar qadim gi R im davridan mavjud b o ‘lib keldi va ular 
publitsistik xarakaterga ega edi. O 'r ta asrlarda bu a n ’a n a d av o m ettirilib, 
yangi jih a tla r bilan boyitildi. S h u vaqtda yozilgan tarixiy a n n a lla m in g
ko'pchiligida publitsistik ruh yaqqol seziíib turardi.
0 ‘rta asrlar uchun xos va o m m aviy bo'lgan yana b ir ja n r — bu biror 
tarixiy m aslihur shaxs taijimayi xoliga o ’xshash asarlar edi. B unday asarlarga 
faqat ilmiy, tarixiy vazifalar yuklatilibgina qolmay, balki ularga publitsistik 
ruh. ham singdirilgan bo‘lishi sh a rt edi. Rim papasi yoki im peratorlar 
to m o n id an chiqariladigan bullalarda1 ham pubiitsistika unsurlari uchrab 
turardi. U lam ing eng muhim lariga o ltin m ulir bosilib, «tilla bulla» deb 
atalardi. X uddi shundaylar jum lasiga Vengriya qiroli A ndreyning 1222-yilda 
chiqarilgan «Karl IV ning oltin bullasi*ni kirítish m um kin.
D eh q o n la r va hu n arm an d lam in g din arboblari va m o n a rx lar istib- 
dodiga qarshi q o ‘zg‘olonlari pubiitsistika taraqqiyotiga k a tta tu rtk i b o ‘lib 
xizm at qildi. Bu davrlardagi q o ‘z g ‘o lo n la r paytida adolatsizlikka qarshi 
harakat avj nuqtasiga chiqib, publitsistikani o ‘tkir, dolzarb m azm u n bilan 
to 'ld ira r edi. M asalan, ayiian sh u n d a y ko'tarilishlar davrida publitsistik 
«portlash»lar yuz berardi, ya’n i, k o ‘plab yangi qiziqarli asarlar paydo 
b o 'lard i. U lar tashviqot-chaqiriqlar, varaqalar, proklam atsiyalar, turli 
pam fletlar ko'rinishida chíqarilar edi. H atto, xalq, o m m a n in g o ‘z bosh- 
liqlariga, m asalan, im perator, q iro l, podshoh yoki din arboblariga turli 
talablar bilan qilgan m urojaatlari kabi ja n r ham publitsistik ru h va m azm un 
bilan toMdirilardi. Bunday ta lab n o m ala r m anifestga ham o 'x sh a b ketardi. 
Shunday hollarda pubiitsistika a y rim ja n rlam in g shaklan o 'zg a rish ig a ham
sababchi b o ‘lgan, deya olishim iz m u m k in .
B a’zi m utaxassislar yirík asarlam i ham m anifest d e b ataydilar. 
Jum ladan, bunga Avliyo A vgustinning «Ilohiy shahar* asari m isol b o ‘la 
oladi. U n i o ‘rta asrlarning ijtim oiy m anifesti sifatida ta ’riflashadi. B archa 
asrlarda xat ja n ri doim o o m m aviy bo'lgan. U shbu ja n r o ‘rta asrlarda 
Y evropada h am keng tarqaldi.
X atni o ‘rganadigan yo‘n alish — epistolografiya publitsistik xusu- 
siyatlari bilan ajralib turadigan k o 'p la b nam unalar q oldirgan. X atlar 
hokim iyat tarafdorlarí, hokim lar, d in arboblari nom iga b itilardi. U lar 
bozorlar, m ayxonalarda aholi o ‘rta sid a q o ‘lyozm a h o lid a ta rq a tilib , keng 
o m m a orasiga kirib borar edi. M a sala n , P er A belyam ing «M en in g k o ‘rgan- 
kechirgan m usibatlarim tarixi» k ito b i mavjud b o ‘lm agan, m a v h u m d o ‘stga 
m aktub shaklida yozilgan. Xat ja n ri o ‘rta asrlar davlatlarining poytaxtlari 
va boshqa yirík shaharlarída, V izantiya, Fransiya va A ngliyada kuchli 
taraqqiy etd i, gurkirab yashnadi.
1 Bulla — Rim papasining yodig'i, fármoni, fatvosi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

V a, nih o y at, o ‘rta asrlarda om m aviy tus oigan o g ‘zaki pam fletlar 
to ‘g ‘risid a t o ‘xtalsak. P ublitsistika tarixidan m a’lumki, pam fletga o ‘xshash 
asa rla r az ald an keng tarqalgan va m ashhur b o ‘lib kclgan. U paytlardagi 
p a m fle tla r o 'z ig a xos ravishda yozilganlígi bois m azm un jih a tid a n hozir- 
g ila rd an farq qiladi. A m m o p am fletülik o ‘rta asrlardagi ju d a ko'plab 
a s a rla m in g m atnlariga xos b o ‘lgan. M asalan, P er D yubuaning R im papa- 
siga q a rsh i qaratilgan p am fletlari m a sh h u r edi. M uallif u la m i o d d iy xat- 
larga o 'x sh a tib yozgan. A slida esa, u la r o ‘tk ir zaharhanda ruhidagi publi- 
tsistik m a k tu b la r b o ‘lib, R im d in iy hokimiyatiga q aram a-qarshilik xusu- 
siyati b ila n ajralib turardi. 0 ‘rta asrlarda, shuningdek, d in , siyosat, hoki- 
m iy at m avzularidagi pam fletlar h a m ju d a keng tarqalgan edi.
B obga d o ir xulosalam i ikki qism ga b o ‘lib, o ‘rta asrlardagi publitsistika 
ta ra q q iy o tig a d o ir aniq va u m u m iy um um lashm alarga ajratib b ayon qilish 
m u m k in .
Y evropa publitsistlari o ‘ta jangovar ruhda faoliyat k o ‘rsatishgani 
u c h u n u la rn in g g'oyalari h a m te zlik bilan tarqalar edi. K eng xalq om m a- 
sini ergashtiruvchi b u n d ay ru h v a g ‘oyalam ing izdoshlari ko ‘p b o ‘lardi. 
M a sa la n , parijlik d in aib o b i M atfey aytishicha, XI asr sxolast faylasufi 
B eren g ariy (M uqaddas M artin rohibxonasi qoshidagi m aktab yetakchisi 
b o 'lg a n ) u m rining oxirlarida b u tu n Fransiya uning kufriy g ‘oyalari bilan 
za h a rla n g a n edi. X III asrda esa m yorbeklik dinshunos V ilgelm A rastu 
asarlarin i lotin tiliga tarjim a qildi. U shbu tarjim a m afkuraviy xususiyatga 
ega b o ‘lib, u n d a A rastu ta ’lim otidagi m aterializm unsurlaridan voz kechil- 
gan ed i. B oshqa m u m to z ijo d k o rlam in g asarlari ham o 's h a d av r ruhida 
ta h rir etilardi. Bu o ‘rta asrlardagi ilm iy va pubütsistik g ‘oyalar rivojining 
n atija larid a n biri b o ‘lgan.
B o sh q a m ualliflam ing asarlari ham an a shunday jo n li, bevosita m u- 
n o sa b at uyg‘otardi. Bunga 1330—
yilda o ‘z asarlarini q o ‘lyozm a ko rinishida 
c h iq a ra boshlagan U ilyam O k k a m ijodini misol keltirish m um kin. U ning 
pam flet va risola ja n rid a c h iq q a n b ir q ato r asarlari atrofdagilarga o 'z
t a ’sirin i o ktk azm ay q olm adi. M asalan, O kkam ning «Dialogi*ni o 'q ib
c h iq q a c h , A lbrext Avstriyskiy o ‘z xududida papaning Lyudvig Bovarskiyga 
q arsh i qaratilg an bullasi ta rq a tilish in i taqiqlab qo'ydi. S hunday qilib, 
O k k am o ‘sha paytdagi d ah riy hokim iyatning diniy hokim iyatga qarshi 
kurasliida y ordam berdi.
0 ‘rta asrlar Y evropasi publitsistikasining asosiy yo‘nalishlarini jam i 
quyidagi m uxtasar fikrlarda ifodalash m um kin:
1) d in zulm i va unga b o sh q a k uchlam ing qarshi chiqishi;
2) qiro l, im peratorlar tim so lid a g i dahriy hokim iyatni cherkov dog- 
m atlarig a m uxoliflikda boMgan asosiy kuch deb qarash; boshqa ijtim oiy 
q a tla m , g u ru h lar R im p apasi boshchiligidagi ko‘p tarm oqli cherkovlar, 
ro h ib x o n a la r va boshqa xristian d in iy muassasalarining kuchli maflcuraviy 
ta ’sirig a q arsh i chiqishi ju d a q iy in ed i;
3) faylasuflar, yozuvchilar v a boshqa jam oat arboblari o ‘rta asrlar 
Y evropasi publitsistikasining y e ta k c h i nam oyandalari, yorqin, jo ‘shqin 
p u b ü tsistik kurashning asosiy sab ab ch ilari edilar;
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

4) o ‘rta asr publitsistik asarlarining asosiy jihatlari: d o lzarblik, k o ‘- 
tarilajak m uam m olam ing m uhim ligi, dem okratlashtirishni ta la b qilish, 
d iniy aq id alarn i sharhlash va izohlash, m uqaddas kitoblanii ta v sif etish d a 
erkinlikni talab qilish. Bu hol o ‘sh a p ay td a ju d a m uhim ah a m iy a tg a ega 
edi. C h unki V atikan va mahalliy d in iy m arkazlar m uqaddas kitoblardagi 
yozuvlar talqinini ham da ularning izohlanishini har kirn o ‘ziga kerakli 
tarzda am alga oshirishini qattiq n a z o ra t ostiga olgan edi;
5) publitsistlar Rim papasi va Y evropa m am lakatiari m o narxlarining 
cheksiz hokim iyatini cheklab q o 'yishni ta lab qilardilar;
6) o ‘rta asrlarda Yevropa m a d a n iy a ti, fani va ijtim oiy hay o ti M u- 
sulm on Renessansining ijobiy t a ’sirid a b o 'ld i, bu esa keyinchalik Y evropa 
R enessansining paydo boMishiga k atta tu rtk i berdi.
Bir so ‘z bilan aytganda, o ‘rta a srla r Y evropa publitsistikasi za m in id a 
h ar to m o n lam a g'oyaviy kurashlar davom etarkan, bu bu y n k fikr va 
g‘oyalar, nuqtayi nazarlar yuzaga kelishiga sababchi b o ‘ldi va Y evropa 
U yg‘onish davrini, ya’ni insoniyat aql-zakovatining ta n tan a si b o 'lm ish
ulug‘ bosqichni boshlab berdi.
Vbob.
XITOY, KOREYA VA YAPONIYADAGI IX T IR O L A R
0 ‘rta asrlarda Janubiy-Sharqiy O siyo m am lakatlarida b o sm a usku- 
naning yaratilishi. Qadimgi X ito y d a yozuv tizim ining m urakkabligiga 
qaram ay, u zoq masofalarga ax borot uzatishning eng o d d iy usuli am al 
qilgan: ierogliflar to'rtburchak va t o ‘g ‘ri burchakli c h o ‘z in ch o q toshlarga 
o ‘yilib, m a ’lum otlar mujassam etilgan h am da vaqti-vaqti bilan b o ‘yoqqa 
botirib m uayyan materialga (shoyi, o q b o ‘z, keyinchalik q o g 'o zg a ) m uhrga 
o ‘xshatib bosilgan. Litografiya deb atalg an bu usul vositasida im p erato rn in g
farm onlari, m arkaziy hukum atning tu rli xabar va k o 'rsa tm a lari k o ‘pay- 
tirilib, viloyatlarga yetkazilgan. S h u n in g d ek , Budda q o n u n -q o id a la ri, diniy 
yo‘l-y o ‘riq lar ham shu tarzda yozib qoldirilgan. Xebey viloyatida topilgan 
B udda q o n u n-qoidalari bitilgan 7 m ingta 30 santim etrlik y u p q a to sh
lavhalar b unga isbot bo‘la oladi. U sh b u to sh lar V III asrga tegishli b o 'lib , 
ularda to ‘rt m illion so ‘z m ujassam dir1.
Litografiyadan bosma unsur sifatida foydalanish a n c h a noqulay 
bo'lgan. B irinchidan, u katta m e h n a t va uzoq vaqtni ta lab q ila r, ikkin- 
ch id an , jaray o n n in g o ‘zi qim m atga tu sh a r edi. Shuning u c h u n h am b u usul 
tezda iste’m oldan chiqdi. Biroq litografiya keyinchalik b o sm a usulning 
yangi va qulayroq turi paydo bo‘lishiga xizm at qildi.
Q adim gi xitoyliklar m atnni k o 'p ay tirish m aqsadida taxta b o ‘Iaklariga 
ierogliflam i k o ‘zgudagi aks tasvir singari teskari shaklda yo ‘n ib , b o ‘yoqqa 
c h o 'lg ’ab q o g 'o z yoki lattaga m uhrlashgan. M atbaachilikda bu b o sm a usul 
ksilografiya deb ataladi. G rekcha «xylon* va «grapho» so ‘zlarid an o linib,
1 
Морисон Филипп, история книгопечатания в Китае «В мире науке*. 
(Scientific American). Русча нашр. июль, 1986, № 7.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

«kesilgan daraxt* va «yozam an» d eg an m a’nolarni bildiruvchi ksilografiya 
a y n a n X ito y ixtirosidir. S h u n in g u c h u n ham bu usuldagi eng qadim iy 
ish lar b irin c h i b o ‘lib m a z k u r m am lakatda bajarilgan. Biroq, shunday 
b o ‘lsa -d a , bizgacha yetib kelgan ilk ksilografik tajribalam ing n am u n alan
Y ap o n iy a va K oreyada topilgan.
1966-yili Janubiy K o rey ad a e n i 5, bo ‘yi 50 san tim etrd an lborat о ra- 
m a b o sm a varaqa topildi. M a z k u r varaqa xitoy tilidagi B udda sutralaridan 
ib o rat b o 'lib , shu paytgacha d u n y o d a d uch kelingan b o sm a varaqalarning 
e n g qadim iysi hisobianadi1. C h ik ag o universiteti professori Syan Sensyuan 
(T sie n T su e n -H su in ) to m o n id a n yozilgan va m ashhur ingliz xitoyshunosi 
J o z e f N id h a m tahriri o stid a c h o p etilgan «Science a n d C ivilization in 
C h in a : P a p e r and Printing» (X ito y d a fan va sivilizatsiya: qo g ‘o z va m at- 
b aa c h ilik ) kitobida K oreya top ilm asin in g tayyorlanishi V III asrning boshi- 
ga ta allu q li deb ta ’kidlanadi2. U sh b u m a’lum ot M oskvada c h o p etilgan 
« К н и г о в е д е н и е : Э н ц и к л о п е д и ч е с к и й словарь* kitobidagi sa n a bilan 
h a m m o s tushadi. U n d a yozilish ich a, Koreyada to p ilg an ilk ksilografik 
b o sm a v ara q a 704—751-yillar o ra lig ‘idagi davrga tegishlidir3.
Q ad im iy ksilografik n ash rla m in g yana b ir ajoyib nam u n asi ayni 
p ay td a Y aponiyada saq lan m o q d a. 764-yili Yaponiya im peratori Setyoku 
x o n im n in g buyrug'iga b in o a n , B u d d a sutralaridan iborat duolai to plam i 
«bir m illio n nusxada c h o p etilgan»4. Keyinchalik tarixda «m illionta duo»- 
n o m i b ila n ham m ashhur b o ‘lgan ushbu duolar buddaviy ibodatxona 
k o ‘rin ish id a • shakl berilgan b ir m illion dona m o'jazgina qutichalarga 
jo y la sh tirilib , m am lakatdagi 
10 t a ibodatxonaga tarqatilgan. B undan 
m a q sad — d in n i o m m a o rasid a keng targ‘ib qilishdan iborat edi. A lbatta, 
m a z k u r su tralar ay n an b o sm a usu ld a ch o p etilgani h aqida a n iq m a lu- 
m o tla r y o ‘q. A m m o su tra la r q isq a m uddat ichida tayyorlangani va 
h o zirg a c h a saqlanib qolgan n a m u n a la r m atni, bitilgan ierogliflar (harflar) 
o ‘lch o v i b ir xil ekanligi u la m in g faqatgina bosm a tarzda, xususan, 
ksilografiya usulida ch o p e tilg a n b o lis h i m um kinligidan d arak beradi. 
G a r c h a n d , «m illionta d u o » n i tayyorlashda aynan qanday bosm a m aterial 
(d a ra x t tu ri) ishlatilgani n o m a ’lu m b o ‘lsa-da, uning c h o p etilish texnikasi 
q ad im g i X itoy m atbaachiligini eslatadi. B undan tashqari, yapon va koreys 
y o zu v lari xitoy ierogliflariga asoslanganini ham hisobga olsak, m atbaachilik 
ish lari d astlab X itoyda p aydo b o ‘lib, keyinchalik Y aponiya va K oreyaga 
kirib b organiga shu b h a qolm aydi.
1 Morrison Filipp. 0 ‘sha manba.
2 M a’lumot Filipp Morrisonning yuqoridagi taqrizidan olindi.
3 Книговедение: Энциклопедический словарь. М.: «Советская энцик­
лопедия*. 1982, 295-е.
4 Morrison Filipp. O'sha asar. История книги: Учебник для вузов. Под. ред.
А.А Говорова., T.G. Куприяновой. М.: Светотоп, 2001. Iqtibos ushbu asaming 
elektron nashridan oUndi: http. www. hi-edu. ni/x-books-frce/xbook 087/01 /index. 
Html/part-007, htm
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

V III—IX asrlarda Xitoyda m a tb aa ch ilik ishlari a n c h a rivojlanib 
ulgurgan edi. 1906-yili D unxuan (g‘arbiy Xitoy) rohíbxonasida «O lm os 
sutra* deb nom langan besh m etrlik o 'ra m a kitob topilgan. Bu to p ilm a
dunyodagi eng birinchi bosm a k itob d eb e ’tiro f etilm oqda. C h u n k i u n d a
kitobga xos ko ‘pgina xususiyatlar: n o m i, shakli, chiqqan yili, sanasi, 
kitobning m o'ljallangan maqsadli auditoriyasi va hokazolar o ‘z aksini 
topgan. M asalan, unda 868-yilning t o ‘rtin ch i oyi o ‘n besh in ch i k u n id a , 
ya’ni, 15-aprelda yorug‘lik yuzini ko ‘rgani va u «keng ja m o atch ilik k a 
tarqatish u c h u n chuqur hurm at bilan* c h o p etilgani qayd qilingan. «O lm os 
sutra»da y an a bir qiziqarli m a’lu m o t keltiriladi. U n d a yozilishicha, kitob 
Van C hi ism li usta tom onidan o ‘zin in g «m arhum o ta -o n a si xotirasiga 
bag'ishlab* c h o p etilgan.
U shbu yodgorlikning sifati h a m tadq iq o tch ilarn i ham o n lol q o ldirib 
kelyapti. U n in g boshlanishida B u d d a va uning shogirdlaridan b in n in g
rangli tasviri g'oyat nafis va m oh iro n a ak s ettirilgan, kitobning h arflari h a m
aniq, ravshan ham da soddalashtirilgan tarzda berilgan. Bu b o sm a asar 
Yevropada G utenberg tom onidan c h o p etilgan ilk kitob — Bibliyaning 
chiqariltshidan o ld asr ilgari d u n y o yuzini ko'rganini hisobga olsak, 
m atbaachilik sohasidagi tarixiy b irin c h ilik yevropaliklar to m o n id a em asligi 
m a’lum b o 'lad i. Bundati tashqari, m a zk u r tarixiy fakt Bibliya dunyodagi 
birinchi bosm a kitob bolg an i va G u ten b e rg ilk noshir ekanligi haqida 
k o 'pchilik tadqiqotchilar q at’iy va u zil kesil ta ’kidlab kelayotgan, keng 
tarqalgan qarashlarni ham rad etadi.
M atbaachilik turli m in taqalarda va sharoitlarda rivojlandi. Biroq, 
ja h o n m atbaachiligining um um iy rivojlanish tarixini kuzatar ek a n m iz , qiziq 
bir holatga d u ch kelish m um kin: b a rc h a ilk bosm a yoki q o ‘lyozm a kitoblar 
diniy m avzuda b o lg a n . Ayniqsa, S harq m am iakatiari — X itoy, Y aponiya 
va K oreyadagi m atbaachilikning ilk n am unalari uzoq yillar davom ida 
asosan d iniy m avzular bilan ch a m b a rc h a s bog‘liq boMganligini yuqoridagi 
m isollarda ham ko'rib o'tdik. B u n d a n xulosa qilish m um k in k i, sta n - 
dartlashtirilgan diniy m atnlarga (konfusiylik, buddaviylik) b o 'lg a n ehtiyoj 
va h ar b ir e ’tiqod qiluvchida B u d d a sutralarining sehrli nusxasiga ega 
bo'lish ishtiyoqi jo 'sh urganligi U z o q S harqda kitob bosm asining paydo 
b o ‘lishiga k o ‘m ak berdi. U m um an, b u n i nafaqat buddaviylik yoki k onfu­
siylik, balki zardushtiylik, xristian va islom dini m isolida h a m aytish 
m um kin. Bu alohida mavzu.
Q adim gi Xitoy m atbaachiligining rivojlanishi Sun sulolasi davriga 
(960—1279) kelib o'zin in g yuqori c h o ‘qqisiga erishdi. B u dav rd a tijorat 
avjiga chiqib, qog‘o z pullar keng m uom ataga kiritildi. M atbaachilikda 
bosm a m atn larn i kitob shakliga solish texnologiyasi yanada rivojlandi. 
Q og‘oz varag‘ining har ikki tarafiga h a m nashr qilish ishlari y o ‘lga q o 'yildi.
M am iakatda nafaqat diniy, balki dunyoviy asarlam i chiqaradigan 
nashriyotlar ham ko'paydi. X ususiy bosm axonalarda ishlanayotgan m a h - 
sulotning sifati davlat yoki ro h ibxona qoshidagi n ashriyotlarnikidan 
qolishm as edi. M uqovalash ish la ii esa shaharlarda oddiy h olatga aylandi. 
Bu paytga kelib bosm a uskuna va dastg o h lar an c h a m urakkablashdi. K itob
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

c h iq arish d a a rz ó n b o ‘igan m agnoliya daraxtidan tayyorlangan bosm a 
q o lip - a n d o z a la r (fo rm a la r)d a n foydalanish keng o ‘zlashtirildi. Qjzig‘i 
s h u n d a k i, ushbu m aterial h a r ikki tom onidan ham ksilografik usulda 
y o ‘n ish jm koniyatini b ergan. D em ak , bir paytning o ‘zida ikki betdagi rasm 
yok¡ m a tn n i ch o p etish m u m k in bo'lgan.
A yni p aytda Ja n u b iy K oreyadagi muzeylarning birida saqlanayotgan 
«T ripitaka K oreana* kitobi a n a shunday bosm a qolip—an d o z alar asosida 
c h o p efilgan. 1251-yilda tu gallangan m azkur kitob m uzeyda u n i chop 
e tish d a ishlatilgan a n d o z a la r bilan birga saqlanm oqda. «Tripitaka K oreana* 
kitobi X itoy m a tbaachiligining o ltin asri - Sun davri m atbaachiligi xusu- 
siy atlarin i o 'z id a m ujassam etgan.
Bu davrda nafaqat ksilografiya, balki bosm a texnologiyaning yana bir 
sh ak li — bosm a ishlarda b irin c h i m arta literalardan foydalanish usuli ixtiro 
e tild i. L iteralar bugungi k u n g ac h a m atbaachilikning eng asosiy, ajralm as 
q ism i hisoblanib, u la r y o rd a m id a harflar bosilib kelinadi. X itoy tarixiy 
m an b ala rin in g guvohlik b erish larich a , xitoylik tem irchi usta Bi Shen (yoki 
P i S h en ) 1041 — !048-yillardayoq loydan literalar, ya’ni, bosm a harflarning 
sh ak llarin i yasagan. B uning u c h u n u loydan c h o ‘zin ch o q , lekin kichki- 
n ag in a q o lip c h alar tayyorlab, ularning ichiga oldindan hozirlab quyilgan 
ierogliflarni joylashtirgan va u la r m ustahkam b o ‘lib qotishi u c h u n olovda 
qizd irg an . T ayyor b o lg a n literalardan harflar terilib, m axsus bosm a 
m o slam a yordam ida q o g ‘ozga bosilgan. 0 ‘sha tarixiy m a n b alam in g xabar 
b erish ich a , Bi S hen, sh u n in g d e k , literalardan ¡borat terish kassalarini ham
ixtiro etgan. U shbu kassalarda m inglab literalar saqlanib, ishlatish uchun 
qulayligi bilan ajralib tu rg an . Bi S henning zam ondoshi, tarixchi K o S hen- 
n in g yozishicha, boshqa u sullarda «ikki yoki uch nusxani ch o p etish ancha 
qiyin. Biroq ushbu usul y o rd am id a yuzlab va hatto m inglab nusxalarni tez 
su r’a tla rd a c h o p etish m u m k in » 1 bo'lgan.
D arh aq iq at, ja ra y o n n in g o ‘zi ancha m urakkab va m ehnattalab 
b o ‘lganligi sababli, o z nusxadagi m atnlarni ch o p etish q itnm atga tushadi. 
K o ‘p nusxada ch o p etish esa a rz ó n va qulaydir. M atbaachiükdagi ushbu 
xususiyat bugungi kun u c h u n h am dolzarb va ayni haqiqatdir. Bosma 
fao ü y a tn in g aynan shu xususiyati, yozuv tizim ining m urakkabligiga qara- 
m ay, q adim gi Xitoy, K oreya va Y aponiyada asarlarning k o 'p la b nusxada 
c h o p etilishi tufayli savodxonlikning keng tarqalishiga xizm at qilgan bo ‘lsa 
a jab em as.
E n d i bevosita Bi S h e n ixtirosi haqidagi fikrim izni dav o m ettiradigan 
b o ‘lsak, albatta, u n in g ixtirosi o 'z davri u chun inqilob b ilan b arobar edi. 
A n im o , afsuski, bizga q a d a r B i S h en tom onidan ch o p etilgan biron bir 
n a m u n a yetib kelm agan. A m m o uning ixtirosi m atbaachilikda yangi 
b o sq ic h n i boshlab berganligi an iq . Literalardan foydalanish texnologiyasi 
a n c h a yengil va qulay b o ‘lganligi u chun u ksilograflyani chetga sura 
bo sh lad i. A gar ksilografiya asosida faqatgina m uayyan b ir m atnni chop
1 
Моррисой Филипп. История книгопечатания в Китае «В мире науке*. 
(Scientific American). Русча нашр. Июль, 1986, № 7.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

etish m um kin b o ‘lgan bo ‘Isa, Hteralar y o rd am id a istalgan turdagi m atn iarn i 
chop etish im koniyati yuzaga keldi. A gar ksilografiyada har bir bet u ch u n
alohida an d o z a nusxa tayyorlangan b o ‘Isa, literalam i istalgan sahifada 
ishlatish m um kin edi. Shu bois literalardan foydalanish m atbaachilikdagi 
sur’atn i tezlashtirdi. U shbu usul, shu n in g d ek , ksilografiyadan arzontigi 
bilan ham e ’tiborlidir.
Lekin literalar ksilografiyani m a tb aa ch ilik d an butunlay siqib c h iq a r- 
gani yo‘q. B unday b o ‘lishi m um kin h am em asdi. C hunki ksilografiyaning 
ayrim xususiyatlarini literalar bera olm aydi. Ksilografiya usuii kitoblardagi 
rasm lar va turli chizm alam i chop etish d a X X asr boshiga qad ar b u tu n
dunyo m iqyosida ishlatib kelindi.
Y evropada kitob ch o p etish paydo b o ‘lguniga qad ar X itoyda literalar 
yog‘och, em al va bronzadan tayyorlangan. U m u m a n , tarixiy m an b alar 
bronza literalardan birinchi m arta K oreyada foydalanilganidan guvohlik 
beradi. M a ’lum otlarga qaraganda, koreys m atbaachilari 1234-yildayoq 
quym a bronza literalardan foydalanishgan. O lim larning fikricha, b u n d ay
literalar old in ro q qo'Ilanila boshlagati b o ‘Iishi ham m um kin. Loy va 
y og'ochdan yasalgan literalar tezda yem irilib o ‘z sifatini yo'qotishi sababli 
bronza bu b o rad a ideal m aterial hisoblanadi. A m m o u qim m atbaho m etall 
bo'lganligidan n a Koreya va na X itoyda keng m iqyosda ishlatilm agan.
Bronza literalardan ko'pincha davlat bosm axonalarida foydalanilgan. 
Shuning u ch u n bizgacha yetib kelgan n a m u n a la r h am ko ‘p em as. 1403-yil- 
da K oreyada quym a bronza literalar asosida c h o p etilgan ayrim k itob 
sahifalari bizgacha yetib kelgan. Agar e ’tib o r berilsa, bu G erm a n iy ad a 
bosm a dastgoh ixtiro etilgani<3an 50 yil a w a l so d ir b o ‘lgan. K oreyada 
literalam i quym a asosda tayyorlash usuli q u y m a tangalarni chiqarish tarixi 
bilan b o g liq . Shuni ham ta ’kidlash lozim ki, qadim gi Xitoyda literala m i 
quyishda hech q ach o n qo ‘rg‘oshindan foydalanilm agan.
K o'rin ib turganidek, bosma usul O siyo m am lakatlari, xususan, X itoy, 
K oreya va Y aponiyada Yevropaga nisbatan a n c h a oldinroq paydo b o ig a n . 
G utenberg ixtirosidan yuz yil ilgari esa X ito y d a keng xalq iste’m oli m ollari
— to 'q im a ch ilik m ahsulotlaridagi yozuv va rasm lar, o ‘yna!adigan q arta lar, 
diniy