Jurnalistikasi



Download 10,04 Mb.
Pdf ko'rish
bet15/61
Sana25.04.2022
Hajmi10,04 Mb.
#580225
1   ...   11   12   13   14   15   16   17   18   ...   61
Bog'liq
Jahon jurnalistikasi tarixi (F.Mo\'minov, A.Nurmatov) (1)

imperatorlari o'zlari haqida
ÿobiy m a ’lum otlar 
yozdirganliklariga bag'ishlangan qism ni bir fakt b ilan yakunlam oqchim iz. 
Albatta, bunday ishlam i uyushtirishda u la r h a d d a n oshgan, ya’ni yolg‘on
axborot tarqatgan paytlar ham k o ‘p bo'lg an . M asalan , M isr malikasi 
X atshepsut boshqaruvidagi davlat aholisi o ld id a o b ro ‘sini yanada ko‘tarish 
maqsadida o'zining rasmini erkak shaklida, soqol bilan tasviriashga buyurgan.
Iraperatorlar va ruhoniylarning ax b o ro t ta rq a tis h sohasidagi monopo- 
liyalarini chegaralashga qaratilgan h a ra k a tla r. Bu m asalani hal qilishning 
m uhim ligi qadim zam onlarda h am ta ’kidlangan. B uyuk Aflotun im pe- 
ratorlar 
hukm dorJigini 
isitma 
aralash 
aiah siray o tg an
hokim iyatga 
qiyoslagan. 0 ‘xshatishning to ‘g ‘riligi q adim iy S h arq tarixi misolida ham
ko'rinadi. Im pcratorlar va ruhoniylar o ‘z ax b o ro t tizim iarini rivojlanti- 
rishda nafaqat ziyolilar xizm atidan, balki harb iy lar, m irshablar, q o ’riq- 
chilardan ham foydalanganlar. Y a’ni, h u k m d o rla r ix tiyorida g ‘oya va kuch 
b o r edi. Shuning u c h u n ular o ‘zlariga to ‘g ‘ri k elm ag an , qarshi g'oyalam i 
nafaqat boshqa g‘oya yordam ida, balki shu bilan birga kuch ishlatib ham
sindirganlar. N atijada, adolatsiz im peratorlar yakkahokim ligi davrida ja - 
m iyatning rivojlanislii to ‘xtab qolardi yoki o rq a g a qaytardi. U shbu 
vaziyatni ko‘plab tarixiy m isollar bilan isbotlash m u m k in .
O m m aviy kom m unikatsiyalar nuqtayi n a z a rid a n bunga eng yaxshi 
dalil — kutubxonalar va nodir asarlarning y o 'q o tilish id ir. M a ’lumki, «Aves- 
to» 12 m ing (ayrim m anbalarda 22 m ing) q o ra m o l terisida tilla harflar 
bilan bitilgan edi. Iskandar Z ulqam ayn M a rk a ziy O siyoni egallaganidan
www.ziyouz.com kutubxonasi


keyin asam in g b ir qism in i yoqib yuboradi, q o lganini esa o ‘z yurtiga olib 
ketadi. N a tija d a , bizgacha «Avesto*ning b esh d an ikki kismi yetib keldi, 
xolos. Bu faktni Y evropa olim lari ham tasdiqlaydi.
Q adim gi d u n y o d a kitoblarning eng buyuk xazinasi Iskandariya 
kutubxonasi b o ‘lgan. T arixiy m a ’lum otlarning guvohlik berishicha, ushbu 
ilm m askaniga u c h m a rta o ‘t q o ‘yilgan: m ilo d d an aw algi 47-yilda va 
m ilodiy IV a s r o x irid a (xristianlar to m o n id an ), m ilodiy 641-yilda (arablar 
to m o n id an ). A yrim m a ’lum otlarga k o ‘ra, oxirgi yo n g ‘indan o ldin xazinada 
700 m ingta kitob sa q lan a r edi.
X itoyda im p e ra to r -bo'lgan Shixuan K otifusiy kitoblarini yo ‘qotib, 
uning ta ra fd o rla rin i ayovsiz qirib tashlagan, h a tto olim lam ing k atta bir 
guruhini tirik lig ich a yerga ko ‘m dirgan. T ax td an tushgach, uning n om i ham
barcha m anbalaixlan o ‘chirib tashlangan. Szin davridagi yozuvda esa G o 
m am lakatiga q arsh i o c h iq d an -o ch iq harbiy ta rg ‘ibot olib borilgan. X itoy 
im peratorlari h a tto birinj idishlaridagi yozuvlarni ham nazorat qilardilar.
B unday m iso lla r qadim iy M isr va B obilda ham uchraydi. M alika 
X atshepsut fir’a v n A m enxotep I to m o n id a n qurilgan ibodatxonani shunday 
ta ’m irlatganki, b in o g a kirganlar u n i m alikaniki' d eb tushunganlar. M alika 
vafotidan keyin taxtga o ‘tirgan T utm os III b arc h a joylarda X atshepsut 
haqidagi x atlarn i va rasm larni yo‘qotishga buyurgan. M isrliklar gikkoslarni 
o ‘z yerlaridan h ay d aganlaridan keyin ulardan qolgan barcha yodgorliklar 
va yozuvlarga b a rh a m berganlar. A m enxotep IV qurdiigan ibodatxonalar va 
uning o ‘z h aykallari vorislari to m o n id an yo'qo tilib , ismi ustun va yodgor- 
liklardan o ‘c h irib tashlangan. Elam podshohi S utruk N anxundi (m iloddan 
aw a lg i X II asr) to sh g a Assuriya im peratori N a ra m -S in n in g yntuqlari 
ulug‘lab bitilgan yozuvlarni y o ‘q qilishni buyurgan.
A m m o sh u n isi h am ravshanki, tarixda b iro r im perator tin c h yasha- 
magan. U n in g osoyishtaligi d oim o yuzaki b o ‘lgan. M asalan, Assuriya 
im peratori S aig o n q a n c h a qudratli b o ‘lm asin, baribir saltanatining turli 
joylarida q o ‘zg‘o lo n la r ko'tarilib turgan, ularni bostirish esa ancha vaqt va 
kuch talab qilgan. Y ashirincha uyushm alar tashkil qilingan, p in honiy xat 
alm ashuvlari a m alg a oshirilgan, maxfiy ta rg ‘ibot olib borilgan va hokazo. 
Qisqasi, im p e rato rla rn in g om m aviy axborot ustidan m onopoliyasi b o r ib -
borib m u q a rra r ravishda inqirozga uchragan.
U shbu b o b d a b ayon etilganlardan xulosa sifatida aytish m um kinki, 
om m aviy k o m m u n ik atsiy alar tu rlaridan k o 'p in in g vatani Sharqdir. In - 
soniyat ta rix id a ju m a listik an in g vujudga kelishiga sababchi b o ‘lgan 
anchagina ix tiro la r bir necha asr oldin Osiyo m am lakatlarida am alga 
oshirilib, k ey in ch alik G 'a rb g a o ‘tgan yoki G ‘arb d a qaytadan kashf etilgan. 
B ular sirasiga b o ‘yo q , h a rf va ieroglifiar, yozuvlar, bosm a usullar, m etal) 
quyish va h a tto dastíabki shakldagi bosm a uskunalar kabi kashfiyotlarni 
kiritish m u m k in . Y ozuvli g ‘ishtlar davrining o ‘zi u ch ming yil, ya’ni, 
bosm a kitob ix tiro sid an keyingi davrga nisbatan besh m arta ko‘proq davom
etgan.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Shuni ham aytish kerakki, ushbu ixtiro larn in g k o 'p i shunchaki b ir 
m arta kashf etilib, keyin esdan chiqib k etgan yangiliklar em as edi. 
K o'rganim izdek, an c h a-m im ch a qoliplar (sh ta m p la r, klishelar) va boshqa 
adadli yozuvlardan sharqliklar nafaqat asrlar, balk i m ing yillar davom ida 
foydalangan, ya’ni, b u usullar bevosita keng iste ’m olda bo'lgan. Afsuski, 
Osiyo xalqlarining yozm a m anbalarda o ‘z ak sin i topgan nam unalardan 
boshqa nihoyatda boy og'zaki m adaniyat xazinasi bugungi kungacha yetib 
kelmagan. Shu boisdan biz faqat chidam li jism la rd a ham da um ri uzoq 
b o ‘yoqlar bilan tushirilgan m atn va ra sm la m i o ‘rganish im koniyatiga 
egam iz, xolos.
T oshlarda bitilgan yozuvlar ju d a k o 'p k u c h va vaqt talab qilganligi 
sababli ular k atta adadlarda b o ‘lishi qiyin ekanligi ham m aga tushunarli. 
Lekin bunday yozuvlarning afzalligi sh u n d a n ibo ratk i, ular asrlarga b ardosh 
bergan eng b a q u w a t om m aviy kom m unikatsiya tu rig a aylandi.
O m m aviy bog‘lanishlar m azm uni h aqida g apirganda, shuni ta ’kidlash 
joizki, k o ‘p o h m la r fikricha, G ‘arb xalqlarining o g ‘zaki va yozma m iflari, 
rivoyatlarining, qolaversa, G ‘arb adabiyotining negizini m a ’lum m a ’n o d a 
sharqiy ob raz va sujetlar tashkil etadi. U sh b u fikr ko ‘pgina aniq m isollar 
bilan isbotlanganligi shunga olib kelganki, ayrim o lim lar qadim iy G retsiya 
niifologiyasi t o l i q ravishda Sharq m ifologiyasidan kelib chiqqan, degan 
nuqtayi n azam i ham ilgari surganlar. A ntik falsafaning o'zi boshlang'ich 
bosqichda qadim iy E ron, Misr, H indiston, X ito y d an G retsiya va R im ga 
yetib kelgan ijtim oiy fanlarga oid g ‘oyalarga h am d a flzika, m atem atika, 
astronom iya ilm iga asoslangan. Sharqda falsafa an tik dunyoga nisbatan 
oldinroq rivojlangani taniqli laertlik D iog en n in g «M ashhur faylasuflam ing 
hayoti, ta ’lim i va fikrlari» deb nom langan k itobida ham ifodalab berilgan. 
H atto, S harqning o ‘zida bir elatning o 'tm is h i boshqa elat tarixida o ‘z 
takrorini yoki davom ini topgani ham m utaxassislar tom onidan qonuniyat 
sifatida qabul qilinadi.
Sharqda tashkil topgan bosm a usullar asta -se k in dunyo bo'ylab ta rq a la
bordi. B uni an c h ag in a dalillar yordam ida isbotlash m um kin. Lekin biz 
faqat bittasini keltiram iz. Rivoyatlarga k o ‘ra, 
Iso payg‘am bar d afn
etilishidan oldin fariseylar uning jasadini b ir kechaga g ‘orga joylashtirib, 
g‘o r og‘zini katta to sh bilan bekitib q o ‘yadilar. K eyin tosh va g ‘o r ustiga 
charm kam ar tushirib, uning ikki chetiga loy chaplab, ustidan m u h r 
bosadilar. Lekin m anbalardan m a ’lum ki, Iso payg‘am barning jasadi m u h r 
buzilm agan hold a g‘oyib bo'lgan.
O siyoning dunyodagi boshqa m in ta q a la rd a n farqi haqida ham q is - 
qacha aytib o ‘tish im iz kerak. Osiyodagi o m m a v iy bog‘lanishlar m a z m u - 
nidan kelib chiqsak, ulam ing asosiy q a h ra m o n la ri inson va uning h u q u q - 
lari em as, balki ko ‘p roq urug‘-aym oqlar, x u d o la r, podshohlar, ruhoniylar, 
hunarm andlar b o ‘lgan. Bunday tam oyil, m a sa la n , oddiy insonni O lim p
xudosiga tenglashtirish keyinchalik an tik ad a b iy o td a nam oyon bo ‘ldi.
X ulosalarim izning yana b in sh undan ib o ratk i, kom m unikatsiya j a -
rayoniga va uning ko‘rinishlariga qadim gi S h a rq d a haqiqatdan h am k a tta
e ’tibor berilgan. Q adim iy M ism ing bizgacha yetib kelgan papiruslaridan
www.ziyouz.com kutubxonasi


birida ushbu k ito b n i yozgan odam ning nom i abadiy qoldi, deb bekorga 
aytilm agan.
Va n ih o y a t, ox irg i fikr. Biz Hegel (G e g el)n i insoniyat tarixida eng 
zabardast o lin ila rd a n b iri deb hisoblaymiz. A m m o uning b ir gapiga q o 'sh i- 
lishim iz qiyin. O lim n in g yozishicha, tarixning bayoni qadim iy X itoydan 
boshlanishi kerak, c h u n k i b u m am lakat d u nyoda eng qadim iydir. Bunday 
xulosaga H egelni u n in g davridagi tarix fanining darajasi undagan edi. 
H egeldan keyingi y illarda eng qadim iy o 'ik a sifatida G retsiya va Rim , 
uridan keyin esa M isr ta n olindi. A m m o XIX asrning oxiri va, ayniqsa, XX 
asrda qadim iy S h arq m am lakatlari (Xaldeya, A ssuriya, Bobil) hududlarida 
o ‘tkazilgan qaz ilm ala r, ta d q iq o tla r kutilm agan natijalarga olib keldi. U larga 
k o ‘ra, Y evropa va A Q S H tarixchilarining (E. K era, Z. R agozina va boshq.) 
fikricha, du n y o ta rix in i q ay tad a n yozishga, insoniyatning buyuk tam ad d u n i 
tarixini yana b ir n e c h a m ing yil oldinga surib, aynan qadim iy S harqdan 
boshlashga to ‘g ‘ri kelm oqda.
II bob.
A N T IK DAVRDA JU R N A L IST IK A D A N O L D IN G I 
K O ‘R IN IS H L A R
H ar q an d ay ijtim o iy hodisani o ‘rganishda, aw a la m b o r, uning tarixiy 
asoslarini hisobga o lis h va ushbu hodisa q an d ay paydo b o ‘ldi, qay tarzda 
rivojlandi, qaysi aso siy bo sq ich lam i bosib o ‘td i va h o zir qanday holatda, 
degan savollarga ja v o b izlash m uhim dir. M isol u c h u n olim larning «pub- 
iitsistika* atam asi h a q id ag i turli tushuncha va izohlarini keltirish m um kin. 
T a ’riflar tu rlic h a b o lis h id a n q a t’i nazar, u lam in g barchasi ushbu s o ‘z 
negizida ayni p a y td alik , dolzarblik va ijtim oiy aham iyatga ega b o ‘lgan 
fïkrga e ’tiborni ja lb e tish kabilarni tushunishadi. Ijtim oiy m unosabatlarni 
o 'z id a aks ettiru v ch i publitsistikaning vujudga kelishini izohlash inso- 
niyatning paydo b o ‘lish va rivojlanish tarixi bilan birgalikda o ‘rganishni 
ta q o zo etadi. U m u m a n , zam onaviy tipdagi birin ch i gazetalam ing paydo 
b o iis h i bor-yo*g‘i X V II asrga borib taqaladi. Lekin insonlarning o 'za ro
bir-birini ijtim oiy a x b o ro tla r vositasida xabardor qilib turish hodisasi ju d a 
u zoq tarixga ega. U d ey a rli insonning o ‘zi b arobar qadim iydir.
Qadim gi y u n o n , y a ’ni, grek rivoyatlariga k o 'ra , xudolardan biri 
O dinning yelkasiga ik k ita q arg 'a o 'tirib olib, k o ‘rgan va eshitganlarini unga 
shivirlab aytib tu rish a rk a n . U lam in g birini X ugin ( o ‘y l°vchi), ikkinchisini 
M ugin (xotirlovchi) d e b atashgan. O din q a rg 'a la m i to n g paytida b u tu n
d u n y o ustidan aylanib uchishga yuborar va ular ertalabki nonushta paytiga 
qaytib kelib, u n i b a rc h a yangiliklardan xabardor q ila r ekan.
Insoniyat m u o m a la ah am iyatini anglash va u n i tü belgilari bilan 
belgilash darajasiga yetish g ach a u zoq taraqqiyot bosqichlarini bosib o ‘tdi. 
O d am o ‘zining y a sh a sh in i ta ’m inlashi u c h u n , eng a w a lo , x atti-h ara- 
katlarini shuuriy ta rz d a am alg a oshiradigan b o ‘ldi. Bu esa, o ‘z navbatida, 
o d am la m i oiiasi, o ‘z in i asrab qolish, boqish u c h u n ovda, tashqi olam bilan 
kurasliishda m a ’lu m b ir obyektga yo‘naltirilgan kuch lam i birlashtirish 
m aqsadida ibtidoiy ta rz d a bir-birlari bilan m unosabatda b o iis h g a d a ’vat
www.ziyouz.com kutubxonasi


etdi. In so n faoliyatining huquqiy vakolatlar asosida boshqarilishi yirik 
qabilp jam iyati, shaharlar paydo b o 'lish i bilan bog‘üq. y ia rn in g tepasida 
faoliyatning alohida bir turi sifatida kelib chiqqan ijtim oiy organizm ni 
boshqaruvchi oqsoqollar jam oasi tu r a r edi.
M adaniy shakllanishning ilk bosqichlaridayoq notiqlik s a n ’atin i egal- 
lash m uhim ijtimoiy qadriyat kasb etd i. Q adim da o d am lar o liy fazilatlari, 
ya’ni, shaxsiy g ‘urur, voizlik, d in iy tu y g 'u , to ‘g ‘rilik, m a rd lik va jasurlik 
kabi xususiyatlari bilan ajralib turishgan. Lekin barcha o ‘zlashtirishi zarur 
bo'lg an ushbu fazilatlarga h am m a ham ega bo'laverm agan. T asit (m ilodiy 
58—117) germ an qabiïalari h ay o tin i baholab shunday y ozadi: «U nchalik 
aham iyatga ega bo'lm agan n arsa lar h aqida oqsoqollar b ü a n , m uhim roqlari 
haqida ham m a bilan m aslahatlashiladi. Keyin yoshiga, m ashhurligiga, 
jangovor shuhrati va notiqligiga q ara b shoh va oqsoqollar eshitiladi»1. 
K o‘rinib turibdiki, bu yerda h o k im lik vakolatidan foydalanib t o ‘g ‘ridan- 
t o ‘g ‘ri a m r ber

Download 10,04 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   11   12   13   14   15   16   17   18   ...   61




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish