Jurnalistikasi

m s'rifat
va qud ratli q u ro lli 
kuchlarni o ‘z q o ila rig a kiritadilar.
0 ‘sha davrda xristian g ‘oyasiga ashaddiy xizm at qilish eng o liy
qadriyat, deb e ’lon qilinadi. Agar a n tik dav m in g dastiabki b o sq ic h la rid a 
tafakkur faoliyati chuqurlashgan b o 'lsa , u n in g oxiriga kelib ilo h iy o td a n , 
m uqaddas yozuvlar m atnidan ko ‘ra u la m in g talqin, sharhlari, p a n d -
nasihatlar hukm ronlik qila boshladi. Bu dav rd a «ilohiyotga xizm at qilish» 
inson yuksak ijtim oiy faoliyatining m a jm u in i o 'z qam roviga o la d ig a n
bo'ldi. Inson faoliyatining turli sohalari a n iq b ir professional tilga, xo ‘ja lik
hayoti, siyosat, sa n ’at, din, falsafa, hu q u q sohalari esa*qat’iy ajratilishlarga, 
chegaralarga ega em as edi.- B ularning barchasi publitsistikaning sh a k l- 
lanishiga ham u yoki bu darajada o ‘z t a ’sirini o 'tk a z m a y qolm adi.
A ntik d av m in g inqirozga u c h ra sh i q ad im g i xudolarga is h o n c h n in g
y o 'q o lish i, m a ’naviy qadriyatlarning q a y ta ta h lil etilishi b ila n b o g 'liq
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

h o ld a yuz berdi. S h u v a q tg a c h a am alda b o ‘lgan ta fa k k u r ta rz i, estetik 
q a d riy a tla r, ta b iat va b o rliq q a b o 'lg an m u n o sa b at kabi piasalalarning 
m aq sad g a m uvofiqligi y o k i m uvofiq em asligi k o 'rib c h iq ila boshlandi. 
B orliq n i ongli ra v ish d a k o 'ris h n m g ilojini to p a o lm a g an o d a m la r dunyoni 
sirli, m a v h u m ta rz d a t a s a w u r etishga m ajbur b o ‘lardi. A ntik davrning 
oxirgi asrla rid a a h o lin in g u m u m iy bilim darajasi b iro z pasayganligini 
k u za tish m u m k in . L e k in ijtim o iy hayot va u n in g o 'z g a ris h i tufayJi do l- 
z a rb ijtim oiy ax b o ro tg a b o ‘lgan ta la b n i, yuz b erayotgan v o qea-hodisalarni 
an g lash va m u lo h a z a q ilis h e h tiy o jin i ildizi bilan y o 'q qilib tashlash 
m u m k in b o ‘lm ay qoldi.
U shbu davrga kelib ikki m ad an iy qatlam sh akllana boshlagan edi: 
ziyoü, ruhoniylar m a d an iy a ti va xalq m adaniyati, y a ’ni folklor. Birinchisiga 
Iotin yozuvlarini bilish, o ‘s h a dav m in g universal tilin i o 'rg a n ish m uhim
hisoblansa, ikkinchisi u c h u n shevalardagi o g ‘zaki n u tq d a gapirish xarakterli 
xususiyat b o ‘lib, u k ey in c h a lik xalq m adaniyatini hosii qildi. Bu m adaniy 
qatlam larning h a r biri o ‘ziga xos janrlariga ega edi. M asalan, ziyolilar ada- 
b iyotida epistolografiya, din iy -ax lo q iy aqidalar muvafTaqiyat bilan rivoj- 
lanayotgan b o is a , fo lk lo rd a estetik a n ’analar, og ‘zaki ijod - rivoyatlar, 
m o ‘jiz alar haqidagi h ik o y a lar k eng tarqalishda davom etdi.
M adaniy q a tla m la m i bogMab turuvchi oraliq ja n rlarg a m isol sifatida 
voizlik, avliyolam ing y ashash tarzi haqidagi hikoyalar, m o ‘jizaviy basho- 
ratlarn i keltirish m u m k in . C h e rk o v om m aning aqli va qalbini egaliash 
u c h u n olib borgan k u rash id a u sh b u faol ijod tu rlari yordam ida xalqning 
m a ’naviy hayoti u stid an n a z o ra t o ‘rnatishga erishdi. S anab o'tilg an ja n r- 
lard a publitsistik a n ’a n a la m i h a m uchratish m um kin. U lar asosan ijtimoiy 
hay o tn i fosh etish, u m u m ja m iy a tn i qattiq tan q id qilish va o ‘sha davr 
zam onaviy hayotining illatlari u stid an jiddiy n az o rat o ‘m a tish kabi intilish- 
la rd a nam o y o n b o ‘Idi. L ek in V—X asrlarda b unday fosh etuvchi, realistik 
ta n q id la r faqat d in iy a d a b iy o tla r yoki og‘zaki ijod d o irasidan chiqm as edi.
D in iy arboblar a w a lig a R im sivilizatsiyasining koshonalar, zeb-ziy- 
n a tla r va dunyoviy faro v o n lik k a , tinchlik davridagi m ayda-chuyda tash- 
vishlarga berilish kabi m ajusiy (butparastlik) m adaniyati qoldiqlarini tanqid 
qiiishardi yoki u m u m a n in k o r etishardi. K eyinchalik u la r xristianiik ta ’li- 
m o tid a n , M uqaddas y o zu v d a n , xususan, Bibliyadan kelib chiqadigan in- 
so n n i sevish, sa br-bardoslilik, ru h n i ko'tarish, in so n lar o ‘rtasidagi biro- 
darlik kabi hayot tarzi va n o rm alarin i voizlik bilan keng targ‘ib qilishga 
o ‘tdiIar. Yangi xristianiik g ‘oyasi keng xalq o m m a orasida tarqala bosh- 
lagach, cherkovning o ‘zi ic h id a ajralishlar h am yuz bera boshlaganini 
kuzatish m um kin. U n d a x iz m a t qiluvchilar serhasham likka, boylikka ruju 
q o ‘ya boshladilar. C h e rk o v lavozim larini pora berib sotib olishlar avjiga 
chiqdi.
N atijada, V I—V II asrla rd a cherkovni qayta qurish, «sof e ’tiqod*ga, 
M uqaddas yozuvning b irin c h i asoslariga qaytish u c h u n kurashayotgan 
a rboblar sorti o rta b o rd i, u la r rohiblar, ruhoniy x izm atchilar «tomonidan 
ilgari surilayotgan q o ‘sh im c h a la r va talqinlam i qayta ishlash kabi g ‘oyalam i 
in k o r e ta boshladilar. A y n an o ‘sha davrda voizlik vositasida kunning
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

dolzarb m asalalari bilan bog'liq publitsistik m urojaatlar am alga oshirila- 
digan b o ‘ldi.
Bu davrda haqiqiy m a ’noda a n tik notiqlik sa n ’atining vorisi sifatida 
q aro r topgan voizlikning ikki tu rin i ajratib ko ‘rsatish m um kin. B irinchi 
guruhni yangi qabila va xalqlar o 'rta sid a xristianlikni yoyishga xizm at 
qiluvchi doim iy missionerlar tashkil qilardi. Bizgacha, xususan, rohib 
Arlskiy, Sezariyalam ing (V—VI asrlar) 130 dan ortiq va’zlari yetib kelgan 
b o ‘lib, ularning aksariyati ruhni k o ‘tarishga yo'naltirilgan edi. M asalan, 
rohiblar «ekin maydoningni yaxshi h o la td a ko‘rsang, xursand b o 'la sa n , 
sening ruhing o ‘z xoliga tashlab q o ‘yilgan b o ‘lsa, nega yig‘lam ay san ?* ‘ 
qabitidagi savollar bilan om m aga m u ro ja atla r qilishardi.
V oizning muvaffaqiyati faqat u n in g ritorik nutqiga bog‘liq b o ‘lm as- 
dan, balki auditoriyaga psixologik jih a td a n ta ’sirli va ehtirosli tu sh u n tirish
qobiliyatiga ham bog‘liq bo'lgan. R o h ib lar tartibi diniy hayajonga, o ‘ziga 
xos nerv tuzilishiga ega bo‘lgan shaxslarni shakllantirib yetishtirdi. U larda 
bashorat qilishga, payg‘am barlik d a ’vosi bilan chiqishga, o ‘zin i q u rb o n
qilishga m oyillik kuchli edi. Aynan a n a sh unday shaxslar m issionerlik vazi- 
fasini yaxshi olib borardilar. B un d ay faoliyatning boshida an tik davrdagi 
m antiq va notiqlik, ya’ni, ratsionalizm turm asdan, ehtiros, xristianlik 
g‘oyalariga shaxsiy fidoyilik b irin c h i o 'rin g a chiqa boshladi. V oizlik, 
ayniqsa, ofatlar paytida, dushm anlar bostirib kelganda, d ah sh atli o ‘latlar 
davrida katta ijtimoiy-siyosiy a h a m iy a t kasb etadigan b o ‘ldi. K eskin va 
s h id d ^ li m urojaatlar ehtim oliy boshboshdoqliklar oldini olishga, qarsKilik 
k o'rsatish vositalarini ishlab chiqishga, aholining ruhiy kayfiyatini m u stah - 
kam lashga xizm at qildi. Voizlikning ikkinchi turiga ijtim oiy g ‘o yalarni 
ta rqatishda epistolografiyadan keng foydalanligini misol keltirish m um kin.
X alqqa xatlar orqali m urojaat qilish keyinchalik ham o 'z in in g
hayotiyligini saqlab qoldi. Papaning m urojaatlari rasm iy ravishda «Apostol 
yorliqlari* deb atalar edi, VI a srd a n esa u la r «Papaning b o sm a ravishdagi 
fatvosi» deb yuritila boshladi.
S hunday qilib aytish m um kinki, dolzarb ijtimoiy fikrlarni ta rq a tish
publitsistikaning nerv tizim i hisoblanadi. B unday faoliyat tu rli ad a b iy ja n r- 
lar orqali am alga oshirib kelingan. P ublitsistikaning ilk u n su rlari istorio- 
grafiya, epistolografiya, notiqlik sa n ’ati va pam fletlarda o ‘z aksini to p g a n , 
desa b o ‘ladi. Pamflet bu adabiy publitsistikaning ilk k u rtak larid an biri 
sifatida vujudga keldi. Siyosiy g ‘o yalarni om m aviy ravishda ta sh v iq o t qilish 
turli so ‘z m urojaatlari orqali am alga oshirildi, lekin o g ‘
2
ak i n u tq n in g t a ’sir 
kuchi hisobga olgan notiqlik sa n ’a ti o ‘sha davr u chun m u h im vosita b o iib
qolaverdi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---