Жаћон иќтисодиёти ва дипломатия университети

mavdalashtirilishi
; 
- davlat korxonalarining to‘liq tijorat hisobiga o‘tkazilishi, korxonalar va davlat moliya 
mablag‘larining ajratilishi;
- an’anaviy markazlashgan rejalashtirishning bekor qilinishi; 
- kichik xususiylashtirishni (ayniqsa, savdo va umumiy ovqatlanish korxonalarida) keng yoyish; 
- katta xususiylashtirishni o‘tkazish uchun huquqiy va tashkiliy negizlarni ishlab chiqish 
(sanoatda, qurilishda, transportda, yirik xo‘jalik birliklari ko‘p bo‘lgan tarmoqlarda); 
- xalq xo‘jaligining barcha tarmoqlarida xususiy sektorning dinamik rivojlanishini ta’minlash; 
- milliy valutaning erkin ayirboshlanadigan valutaga yagona barqaror kurs bo‘yicha (ichki) 
ayirboshlanishiga erishish;
- ijtimoiy himoya tazimi asoslarini yaratish, ishga joylash xizmatini yo‘lga qo‘yish, ishsizlik 
bo‘yicha nafaqalarni joriy qilish.
Bu o‘zgarishlarning eng asosiy alomati iqtisodning mustaqil boshqarilishiga yo‘l ochib 

---

berish maqsadida davlatning iqtisodga aralashuvini minimallashtirish hisoblanadi.
Davlat moddiy va moliyaviy resurslarni taqsimlash uchun mas’uliyatni o‘zidan soqit 
qiladi. Davlatning asosiy vazifasi bozorning ahvolini nazorat qilib turish, soliq, kredit va boshqa 
iqtisodiy vositalar yordamida unga ta’sir ko‘rsatishdan iborat bo‘lib qoladi.
Tajriba shuni ko‘rsatadiki, birinchi bosqichning natijasi iste’mol bozorida tovar 
taqchilligini bartaraf qilish va muvozanatga erishish bo‘lmog‘i lozim, ana shunda istalgan tovarni 
bemalol sotib olish mumkin bo‘ladi. 
Biroq yuqorida qayd etilgan o‘zgarishlar quyidagi oqibatlarga olib keladi: 
- aholining kam ta’minlangan va notijorat sohalarida band bo‘lgan aholi qatlamining hayot 
darajasi keskin pasayadi; 
- investitsiyaga talab, ishlab chiqarishga kapital qo‘yish kamayadi; 
- aholining to‘lov qobiliyati umuman pasayishi oqibatida iste’mol mollari ishlab chiqaradigan 
sanoat tarmoqlarida ishlab chiqarish hajmi pasayadi; 
- ishsizlik ko‘payadi va (asosan nazariy jihatdan) bankrotlar soni ortadi. 
Vengriya va Polsha kabi mamlakatlar islohotlarni boshqa-boshqa yo‘llar bilan amalga 
oshirishdi, lekin 1997 yilga kelib iqtisodni umumiy erkinlashtirishda taxminan bir xil 
muvaffaqiyatlarga erishishdi.
Iqtisodning juda tez sur’atlar bilan rivojlanishi evolyutsion yo‘lni tanlagan Xitoyda 
islohotlar 1978 yildan beri o‘tkaziladi. Vyetnamda ham anchagina jo‘shqin rivojlanish yuz berib, 
1986 yidda markazlashtirilgan rejalashtirish tizimidan voz kechilgan edi. Bu hol 1989 yildan 
keyin yaqqol namoyon bo‘ldi. O‘shanda islohotlar sur’ati keskin tezlashgan edi.
Bozor iqtisodiga jadallik bilan kirishgan Markaziy - Sharqiy Yevropa mamlakatlaridan 
farqli o‘laroq, Xitoy rejalashtirishni bozor munosabatlari bilan uyg‘unlashtirgan bir necha 
bosqichdan o‘tib, 1992 yilda yangi maqsadini e’lon qildi: "Sotsialistik bozor iqtisodini barpo 
etish".
Xitoyda 1978 yilda boshlangan narxlar islohoti ikki yo‘nalishda amalga oshirildi: davlat 
xaridlari ulushi izchil qisqartirib borildi, bozor narx belgilagan tovarlar miqdori oshib bordi. 
Islohotlar qishloq xo‘jaligida boshlandi va asta-sekin iste’mol tovarlariga tarqaldi.
Hukumat narxlarning uch darajali tizimini yaratish yo‘lini tanladi. Bu tizimga ko‘ra, 
qat’iy davlat narxlari bilan birga erkin ("suzuvchi") narxlar (bular uchun yuqori va past 
chegaralar belgilangan) va bozor narxlari mavjud.
Islohot strategiyasining mohiyati bozor narxlarining amal qilish sohalarini asta-sekin 
kengaytirib, qat’iy davlat narxlari ulushi qisqartirib borishidadir. Birinchi bosqichda (1979-87) 
chakana narxlar 50%, ikkinchi bosqichda (1987-92) yana 30% erkinlashtirildi.
1993 yilda don uchun chakana narxlar erkinlashtirildi va ayni paytda oziq-ovqat 
mahsulotlari uchun kartochkalar bekor qilindi. Davlatning narxlarga ta’sir qilish iqtisodiy 
vositalari takomillashtirildi (masalan, barqarorlashtiruvchi ehtiyot jamg‘armalari tashkil 
qilinishi). Xitoydagi islohotlarning asosiy ziddiyatlari - biri ikkinchisini inkor qiladigan ikki 
iqtisodiy mexanizm: tugab borayotgan rejali tizim va paydo bo‘layotgan bozor tizimining 
mavjudligidir. 
1979 yilda o‘tkazilgan iqtisodiy islohot natijasida Xitoyda iqtisodning ikki sektorli 
modeli paydo bo‘ldi. Bozor mexanizmlari iste’mol tovarlari ishlab chiqarishda
asosiy harakatlantiruvchi kuch bo‘ldi va u investitsiya talab qiluvchi ishlab chiqarish sohasini 
ham ancha keng qamrab oldi.
Iqtisodning ikkala sektorida ham tartibga solishning bozor va ma’muriy metodlari 
qo‘shilib ketganligi Xitoy uchun xos alomat hisoblanadi.
Xitoyda bozor asoslariga o‘tish asta-sekin, ravon yuz berayotganligiga sabab shuki, u 
yerda faqat nomenklatura moslasha oladigan islohotlargina o‘tkazilmoqda. Shuning uchun 
ko‘pincha islohotlarni tezlashtirish va samaradorligini oshirish ijtimoiy barqarorlik yo‘lida 
qurbon qilinadi, ma’lum darajada bozor munosabatlariga aralashib qolgan nomenklatura 
qatlamlari o‘rtasidagi ziddiyatlarni bartaraf qilish ham ko‘zda tutiladi. 
O‘tish davrini boshidan kechirayotgan mamlakatlardagi iqtisodiy yuksalishning asosiy 

---

harakatlantiruvchi kuchi ilgari zaif bo‘lgan eksport va xizmat ko‘rsatish sohalari hisoblanadi.
Vyetnamda savdo-sotiq siyosati anchagina keng, lekin qisman erkinlashtirishni ko‘zda 
tutadi, Xitoyda esa asosiy kuchlar eksportga faol ko‘maklashishga qaratilgan edi. Hozir ikkala 
mamlakatda ham davlat eksporti ba’zi muhim tovarlarnigina o‘z ichiga oladi. undan tashqari 
davlat eksportining ulushi borgan sari qisqarib bormoqda. Ko‘pgina tovarlar eksporti butunlay 
davlat nazoratidan chiqarilgan, mavjud cheklashlar esa majburiy hisoblanmaydi, biroq importni 
davlat tomonidan tartibga solib turish Xitoyda xali ham saqlanmoqda.