- sho‘ba kompaniyalar orqali ular joylashgan mamlakatlar haqida axborotlarni to‘plash va
ulardan foydalanishni;
- tashqi muhitning o‘zgarishlariga (bozor, siyosiy vaziyat)
kichkina kompaniyalarga
qaraganda tezroq moslashishni.
Ushbu afzalliklardan tashqari ular:
- ishlab chiqarishning keng diversifikadiya qilinishi tufayli tahlikali ahvolga kam
tushishadi va ko‘pincha mayda firmalarga qaraganda yuksak daromad olishadi;
- nihoyat soliq ko‘p solinadigan mamlakatlardaga filiallariga yetkazib beriladigan
tovarlar narxini sun’iy oshirish, bu mamlakatlardagi filiallaridan olib kelinadigan tovarlar
bahosini pasaytirish orqali millatlararo korporatsiyalar (MNK) soliqlar bilan bog‘liq bo‘lgan
talofatlarini kamaytirishlari mumkin.
Hozirgi kunda jahon ishlab chiqarishining 20% idan ko‘prog‘i MNK ulushiga to‘g‘ri
keladi va firmalar ichidagi savdo (asosiy kompaniyalar bilan uning chet eldagi sho‘ba
kompaniyalari o‘rtasidagi) qayta ishlovchi sanoat mahsulotlarining dunyo bo‘yicha savdosining
25% dan ko‘prog‘ini tashkil etadi.
Ayrim xalqaro korporatsiyalar yiliga o‘nlab milliard, dollar
miqdorida savdo qilishga
erishmoqdaki, bu ayrim davlatlar umumiy milliy daromadidan ko‘pdir.
Bundan tashqari, hozirgi kunda dunyodagi to‘g‘ridan-to‘g‘ri investitsiyalarning
ko‘pchiligi (90%) ham ana shu korporatsiyalar tomonidan amalga oshirilmoqda. Shuning uchun
ham G‘arbdagi u yoki bu mamlakatni boshka davlatlarda joylashtirilgan "ikkinchi iqtisodi"
ko‘lamlarini hisobga olmasdan turib, ularning iqtisodiy salohiyatini baholab bo‘lmaydi.
80-yillarning boshida Amerika korporatsiyalarining chet ellardagi filiallari
mahsulotlarining qiymati AQSH yalpi ichki mahsulotining 41,4% tashkil qildi.
Moddiy ishlab chiqarishda "ikkinchi iqtisod"ning roli yanada ortadi: masalan, amerika
kompaniyalarining chet ellardagi filiallarining mahsuloti 2000 yilning birinchi yarmida
AQSHning o‘zidagi moddiy ishlab chiqarishning taxminan 60% ini tashkil etgan.
Binobarin, ular
uchun ichki va tashqi bozorlar o‘rtasidagi farqning asta-sekin yo‘qolib borishi tabiiy holdir.
Shuni ta’kidlash lozimki, xalqaro korporatsiyalar tashqi operatsiyalarining asosiy
geografik yo‘nalishi - bu kapitallarning G‘arbning yuksak rivojlangan mamlakatlar milliy
xo‘jaliklariga tobora chuqur kirib borishidir.
Bu korporatsiyalar faoliyatining eng muhim sohalari - birinchidan, boshqa
mamlakatlarning ichki bozorlarida ish ko‘rayotgan korxonalaridan to‘g‘ridan-to‘g‘ri foyda olish.
Amerika xalqaro korporatsiyalari, masalan, chet eldagi filiallari mahsulotlarining salkam
65%ini mahalliy bozorlarda,
shu jumladan, bozor iqtisodi rivojlangan davlatlarda 75%ini va
rivojlanayotgan davlatlarda 43%ini sotdi.
Ular faolligining ahamiyatini ko‘rsatuvchi ikkinchi muhim soha - xalqaro korporatsiyalar
eksportini kengaytarish. 80-yillarning boshlarida bozor iqtisodiga o‘tgan mamlakatlarda jahon
eksportining 65-70% ana shu korporatsiyalar ulushiga to‘g‘ri keladi.
90-yillarning ikkinchi yarmida xalqaro korporatsiyalar savdosi umumiy hajmining
o‘rtacha 45%ini eksport tashkil qildi. Bundan tashqari, xomashyoni xalqaro miqyosda sotishni
ham ular to‘la nazorat qilib borardi. Jahon bozorlarida sotilayotgan bug‘doy, qahva,
makkajo‘xori, yog‘och materiallari, tamaki, jut va temir rudasining 90%, mis va boksitning 90%,
choy va qalayning 80%, banan, natural kauchuk va neftning 75%i ularning ulushiga to‘g‘ri keldi
(V.Kuznetsov. Chto takoye globalizatsiya? MEiMO, 1998,
№
3 16-bet).
Bunda asosiy kompaniyalar bilan ularning chet eldagi filiallari o‘rtasidagi
ichki
korporativ almashuvlar muhim va tobora ko‘proq rol o‘ynaydi. Bugungi kunda eng yangi
texnologiyalarni transfert qilish bilan bog‘liq to‘lovlarning ko‘pchilik qismi xalqaro
korporatsiyalarda ishlab chiqariladi (AQSH va Buyuk Britaniyada - 80%, Germaniyada - 90%
gacha).
Ko‘p sonli transmilliy komplekslarning paydo bo‘lishi sezilarli yo‘nalish bo‘lib, ularga
ko‘ra turli mamlakatlarning ixtisoslashtirilgan va o‘zaro kooperativlashgan korxonalari u yoki bu
mahsulotni ishlab chiqarish uchun birlashadilar.
Bu jarayonga rivojlanayotgan mamlakatlar, ayniqsa, "yangi industrial mamlakatlar" asta-
sekin qo‘shilmoqda. Ular rivojlangan davlatlar sanoati uchun ixtisoslashtirilgan buyumlar,
uzellar, tarkibiy qismlar yetkazib beruvchi sifatida faol ish yuritmoqda. Masalan, 2000 yilning
boshlarida Singapur elektron va elektrotexnika sanoati eksportining 86%, Tayvanning 78%,
Janubiy Koreyaning 68%, Braziliyaning mashinasozlik mahsuloti eksportining 65%i dan
ko‘prog‘i yirik G‘arb korporatsiyalarining chet el filiallari hissasiga to‘g‘ri keldi.
Turli korporatsiyalar o‘rtasidagi raqobatning tobora o‘sishi hozirgi zamon
iqtisodiyotining o‘ziga xos xususiyati bo‘lib, ayni bir vaqtda ular o‘rtasidagi
ishlab chiqarish va
tijorat sohasidagi aloqalar yanada kuchaydi.
Shubhasizki, xalqaro korporatsiyalar birinchi navbatda ularni barpo etishga o‘z
mablag‘larini sarflagan yuridik shaxslarga xizmat qiladi. Shuni ta’kidlash kerakki, ularning
faoliyati tayanch mamlakatlar va qabul qilayotgan mamlakatlarning umummilliy manfaatlariga
hamisha mos kelavermaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: