Jahonda umumqabul qilingan bank tizimi Jahon amaliyotida har bir mamlakatning Markaziy banki banklarning banki

Tuzilish belgilariga ko„ra
iqtisodiy risklar mulkiy, tarmoq va 
moliyaviy risklarga bo‗linadi. Mulkiy risklar o‗g‗rilik, diversiya, 
terroristik akt, ekologik tanglik va boshqa sabablarga ko‗ra mulkni 
yo‗qotish ehtimoli bilan bog‗liq. Tarmoq risklari iqtisodiyot 
tarmoqlaridagi ahvolning o‗zgaruvchanligi tufayli yuzaga keladi. 
Moliyaviy risklar pulning xarid quvvati o‗zgarishi natijasida pul 
mablag‗larini yo‗qotish ehtimoli bilan bog‗liq. Unga pulning 
qadrsizlanishi va deflyatsiya risklari kiradi. Tabiat-iqlim risklari tabiiy 
ofat va halokatlar: zilzila, suv toshqini, bo‗ronlar, yong‗in, epidemiyalar; 
odamlarning noo‗rin faoliyati natijasida ekologik muvozanatning 
buzilishi va boshqalarga bog‗liq. 
Kelib chiqish hudidi va geografiyasiga qarab
risklarni tuman, 
mintaqa, mamlakat riski va xalqaro riskka bo‗lish mumkin. Xalqaro risk 
deganda, biz global muommalar bilan bog‗liq, yer sharining ma‘lum 
mintaqalarini yoki mamlakatlarni qoplab oluvchi riskni tushunamiz. 
Bunga 1997-yil kuzidagi Osiyo-Tinch okeani mintaqasidagi moliya 
bozorlari inqirozini, 2008-yilda boshlanib bugungi kungacha davom 
etayotgan jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozini misol keltirish mumkin. 
Mamlakat riski, xalqaro bank amaliyotida va bank tashkilotlari, 
qo‗shma banklar faoliyatida pul oqimi, kredit va hisob operatsiyalari 
sohasida bo‗lgan risklar bilan bevosita bog‗liq. Bu risklarning bo‗lishi 
va ularning darajasi esa importyor yoki eksportyor davlatlar yoki 
kontragent mamlakatlardagi siyosiy-iqtisodiy barqarorlikka bog‗liq. Har 
bir mamlakatdagi iqtisodiy va siyosiy barqarorlikka asoslanib, shu 
mamlakatdagi risk darajasini baholay olish chet el kapitali ishtirokida 
tashkil topgan qo‗shma banklar va bosh litsenziyaga ega bo‗lgan bank 
tashkilotlari uchun dolzarbdir. Bank amaliyotida uning rahbariyati chet 
el kontragentlarining moliyaviy barqarorligiga noto‗g‗ri baho berish 
natijasida ancha xatolarga yo‗l qo‗yadilar. Shuning uchun biror davlat 
bilan uzviy iqtisodiy aloqani o‗rnatishda, ayniqsa, kredit va hisob-
kitoblar bilan bog‗liq munosabatlarni olib borishda, undagi iqtisodiy-
siyosiy barqarorlikni tahlil qilib risk darajasini aniqlash lozim. 
Mamlakat riskini konvertirlangan risklar, transfert risklari yoki 
maratoriya to‗lovlari bo‗yicha risklarga turkumlash mumkin. Mamlakat 
603
ega bo‗lsa, ularning aktsionerlariga, ta‘sischilariga nisbatan riski 
shuncha 
yuqori 
bo‗ladi. 
Shu 
bilan 
birga 
qarz 
mablag‗lari 
moliyalashtirishning muhim va asosiy manbai hisoblanadi, chunki bu 
narsa qo‗shimcha qimmatli qog‗ozlarni muomalaga chiqarish va 
sotishga qaraganda arzonroqqa tushadi. Qabul qilingan normalarga 
asosan qarzdorlar uchun o‗z mablag‗lari bilan jalb qilingan mablag‗lar 
o‗rtasidagi nisbat - qarzdorlik koeffitsiyenti (Kk) = 0,2 - 0,3 o‗rtasida 
tebranib turishi lozim. Bu risk leveraj riski qimmatli qog‗ozga qo‗yilgan 
kapital bilan daromadning belgilangan darajasi o‗rtasidagi nisbatga, 
daromadning belgilanmagan darajasi bilan va bankning asosiy va 
aylanma kapitalining hajmiga bog‗liq bo‗ladi. 
Likvidlilik riski – bu moliyaviy aktivlarning operativ ravishda naqd 
pulga aylanish qobliyati bo‗lib, yirik ishlab chiqaruvchi va banklarning 
muomalada bo‗layotgan aksiyalari ham bu xil risklardan unchalik xoli 
emas. 
Tizimli risk aksiya bahosining o‗zgarishiga uning daromadliligi, 
obligatsiyalar bo‗yicha joriy va kutilayotgan foiz, hamda kutilayotgan 
o‗lchamda dividend va qo‗shimcha foyda hajmiga bog‗liq bo‗ladi. U 
foiz stavkasini o‗zgarishi riskni, umumbozor narxlari o‗zgarishining 
riski va inflyatsiya riskini birlashtiradi. 
Tizimsiz risklar bozorning holatiga bog‗liq bo‗lmaydi va aniq bir 
korxona, bank xususiyati hisoblanadi. Uning tarmoq va moliyaviy turlari 
mavjud. Tizimsiz portfel riskning darajasiga muqobil sferada moliyaviy 
resurslarni qo‗yish, tovarlar kon‘yunkturasi, bozor fondlari kabi omillar 
ta‘sir etadi. 
Bankning faoliyat turiga qarab bank riskilarini quyidagi turlarga 
bo‗lish mumkin: 
a) kredit riski –
 
qarzdorning shartnomada belgilangan shartlar 
bo‗yicha bank oldidagi o‗z moliyaviy majburiyatlarini qisman yoki 
to‗liq bajara olmasligi natijasida bankda yuzaga keladigan moliyaviy 
yo‗qotish bilan bog‗liq tavakkalchilik; 
b) bozor 
riski – bankning 
qimmatli 
qog‗ozlar 
portfelidagi 
instrumentlari narxlarining, shuningdek, chet el valyutasi va 
qimmatbaho metallar kurslarining salbiy o‗zgarishi natijasida bankda 
yuzaga 
keladigan 
moliyaviy 
yo‗qotish 
bilan 
bog‗liq 
tavakkalchilik. Bozor riski fond, valyuta va foiz risklarini o‗z ichiga 
oladi, bunda: 

---

602
tashqari) asosan, mijozlarining faoliyatida uchraydigan iqtisodiy (ya‘ni 
bank uchun tashqi) risklarga bog‗liq bo‗ladi. Ixtisoslashtirilgan tijorat 
banklari o‗z yo‗nalishidagi maxsus bank operatsiyalari bo‗yicha ham 
risklarga uchraydilar. 
Ichki risklar bankning turi va xususiyatiga, uning faoliyati, 
xarakteriga hamda uning mijozlar tarkibiga bog‗liq bo‗ladi. 
Bankning aktiv operatsiyalarining risklari foiz risklari darajasi bilan 
bog‗liq bo‗ladi. Bu risklar banklarning o‗z faoliyati jarayonida yuzaga 
keladi. 
Foiz risklarning boshqarilishi aktiv va passivlarni boshqarilishidan 
tashkil topadi. Foiz risklarni boshqarishning bir necha tamoyillari 
mavjud. Bular quyidagilar:
1. Bankning foiz marjasi qancha yuqori bo‗lsa, foiz riski darajasi 
shuncha past bo‗ladi. 
2. Spred tamoyili. Bunda olingan aktivlar bo‗yicha tortilgan 
o‗rtacha stavka va to‗langan majburiyatlar bo‗yicha tortilgan o‗rtacha 
stavka o‗rtasidagi farq tahlil qilinadi. Tahlil uchun ma‘lumotlar, odatda, 
bankning statistik hisobotidan olinadi. 
3. Bankning o‗zgarmas va suzib yuruvchi foiz stavkalari bilan 
balansdan tashqari aktiv va passivlarni tahlil qilishdan iborat. 
Foiz risklarining darajasi quyidagilarga bog‗liq bo‗ladi:
- aktivlar tuzilishidagi o‗zgarish, shu jumladan, kredit va 
investitsiyalarning hajmi, aktivlarning qayd qilingan va suzib yuruvchi 
foiz stavkalari, ularning bozordagi narxi dinamikasi. 
- passivlar tuzilishidagi o‗zgarish, ya‘ni o‗z va qarz mablag‗larning 
mutanosibligi, muddatli va jamg‗arma depozitlar, ularning muddati va 
foizlarining mosligi. 
- foiz stavkasi dinamikasi. 
Foiz risklari darajasini boshqarish va nazorat qilish uchun bank 
faoliyatining aniq bir holatiga bog‗liq holda muhim strategiyalar ishlab 
chiqish lozim. 
Tijorat banklari faoliyatida portfel risklariga ham e‘tibor berish 
lozim. 
Portfel risklari qimmatli qog‗ozlarning alohida turlari hamda 
ssudalarning barcha kategoriyalari bo‗yicha zarar ko‗rish ehtimoli bilan 
belgilanadi. Portfel risklari moliyaviy, likvid risklar, tizimli va tizimsiz 
risklarlarga bo‗linadi. 
Moliyaviy risklar quyidagicha aniqlanishi mumkin: banklar, 
aktsioner jamiyatlar, qo‗shma banklar qancha ko‗p qarz mablag‗lariga 
599
riskini prognoz qilish davlat qurilmasining tarkibi va sifat darajalarini 
tahlil qilishga, shuningdek, amaliy ma‘lumotlar va nisbatlarni 
o‗rganishga asoslangan miqdor ko‗rsatkichlariga tayanishi kerak. 
Mamlakat riskini baholashda asosiy ko‗rsatkichlar sifatida quyidagi 
ko‗rsatkichlarni tahlil qilish lozim: 

iqtisodiyotning samaradorligi (bunda davlat bo‗yicha yalpi 
milliy mahsulotning o‗rtacha yillik o‗sishi hisoblanadi); 

siyosiy risk darajasi; 

jahon banki ma‘lumotlariga asosan olingan kreditlar miqdori, 
ular bo‗yicha qarzdorlik darajasi, kreditni qaytib to‗lash jarayonining 
amalga oshirilish sifati, eksport hajmi, tashqi qarzlar, tashqi savdo 
oboroti v.b.; 

bank kreditlarini olish imkoniyati; 

qisqa muddatli kreditlash imkoniyati; 

uzoq muddatli kreditlash imkoniyati; 

fors-mojor holatlarining yuzaga kelishi; 

mamlakatning kreditga layoqatlilik darajasi; 

tashqi qarzlar bo‗yicha to‗lanmagan majburiyatlar v.b. 
Riskning asosiy turlari bir-biri bilan bog‗liq va amaliyotda ularni 
ajratish ko‗pincha murakkabdir. O‗z navbatida, siyosiy va iqtisodiy 
risklar ham ichki va tashqi bo‗lishi mumkin. 
Alohida olingan bank faoliyatiga sezilarli ta‘sir qiluvchi risklar, 
bank faoliyatidan kelib chiquvchi risklar – bu ichki risklardir. 
Banklarning ichki risklariga bankning o‗z faoliyati, uning mijozlari 
(uning qarzdorlari) yoki uning muayyan kontragentlari bilan bo‗lgan 
faoliyatiga bog‗liq risklar kiradi. Bank rahbariyatining tashabbuskorligi, 
faolligi, bank xodimlarining o‗z ishiga layoqatligi, optimal marketing 
strategiyasi siyosati va taktikasini tanlash kabi omillar ichki risk 
darajasiga ta‘sir ko‗rsatadi. 
Ichki risklar bank operatsiyalarining harakteri, bank mijozlarining 
tarkibi va tijorat banklari faoliyatining turlari bo‗yicha guruhlarga 
bo‗linadi. 
Bank operatsiyalari harakteriga ko‗ra: 

balans operatsiyalari riski ; 

balansdan tashqari operatsiyalar riski ; 

moliyaviy xizmatlarni amalga oshirish bilan bog‗liq risklarga 
bo‗linadi. 
O‗z navbatida, balans operatsiyalari risklari bankning aktiv 
operatsiyalari riski, bankning passiv operatsiyalari riski va aktivlar va 

---

600
passivlarni boshqarish sifati bilan bog‗liq riskka bo‗linadi. Bankning 
aktiv operatsiyalar riskiga kredit, hisob-kitob, kassa, bozor, valyuta, 
lizing, faktoring risklari, moliyalash va investitsiyalar bilan bog‗liq 
risklar kiradi. Kredit riski mijoz tomonidan asosiy qarz summasini va 
kredit bo‗yicha foizlarni to‗lay olmaslik ehtimoli bo‗lganda yuzaga 
keladi. Hisob-kitob risklari bankning kelishilgan shartnoma bo‗yicha 
mijozning talabiga asosan hisob-kitoblarni o‗z vaqtida o‗tkaza olmasligi 
sharoitida yuzaga keladi. Kassa risklari bank kassasi orqali o‗tuvchi 
naqd pullarning saqlanishi bilan bog‗liq xavfli holatlardan kelib chiqadi. 
Bozor riski bozor foiz stavkalarining nobarqarorligi oqibatida moliyaviy 
aktivlarning bozor qiymatining o‗zgarishi sababli bankning aktiv 
operatsiyalaridan keluvchi daromadni o‗zgarishi ehtimoli tufayli yuzaga 
keladi. Valyuta riski – valyuta almashtirish kursining o‗zgarishi 
natijasida chet el valyutasida olib boriladigan operatsiyalar bo‗yicha 
yo‗qotishlar yoki yuqori foyda olish ehtimolini ifodalaydi. Lizing 
operatsiyalar bo‗yicha risk ijarachining bankdan olgan mulkidan 
samarali foydalana olmasligi natijasida shartnomada ko‗rsatilgan 
to‗lovni o‗z vaqtida amalga oshira olmasligi natijasida yuzaga keladi. 
Faktoring operatsiyalar bo‗yicha risk bankning uchinchi shaxsdan sotib 
olgan qarzdorning majburiyatlari bo‗yicha to‗lovni o‗z vaqtida amalga 
oshira olmaslik sharoitida yuzaga keladi. Investitsiya risklari bank sotib 
olgan qimmatli qog‗ozlar bo‗yicha oladigan daromadlarining tushib 
ketishi yoki uni oshirish bilan bog‗liq risklardir. 
Banklar passiv operatsiyalar yordamida o‗z aktiv operatsiyalarini 
amalga oshirish uchun resurslarni jalb qiladi. Tijorat banklarining passiv 
operatsiyalariga uning ustav kapitalini tashkil etish (oshirish) maqsadida 
foydadan chegirmalar, boshqa yuridik shaxslardan mablag‗lar jalb 
qilingan kreditlar, depozit operatsiyalari kiradi. 
Passiv operatsiyalar risklari asosan aktiv operatsiyalarni resurslar 
bilan ta‘minlashda kelib chiqadigan muammolar bilan bog‗liq. 
Bankning passiv operatsiyalari bilan bog‗liq risklar bankning 
omonatlar, 
depozitlar, 
boshqa 
moliya-kredit 
muassasalarning 
muddatidan oldin talab qilib olinmaydigan aniq muddatli kreditlari 
shaklida yetarlicha miqdorda resurs jalb eta olishi qobiliyatiga bog‗liq 
bo‗ladi. 
Balansdan tashqari operatsiyalar risklari, birinchi navbatda, 
mijozlarning majburiyatlari yuzasidan berilgan kafolatlar bo‗yicha 
to‗lash zarurati yuzaga kelishi ehtimoli bilan bog‗liq. 
601
Aktivlar va passivlarni boshqarish sifati bilan bog‗liq risklarga 
to‗lovga layoqatsizlik (yoki bankrotlik) riski, muvozanatlanmagan 
likvidlik riski, foiz riski, foyda ola olmaslik riski, suiiste‘molliklar riski 
va boshqalar kiradi. Bankrotlik riski o‗z kapitali va resurslarini 
yo‗qotishi oqibatida o‗z majburiyatlari bo‗yicha to‗lovga layoqatsiz 
bo‗lishi va faoliyatini to‗xtatish bilan bog‗liq riskdir. Balanslashmagan 
likvidlilik riski bankning resurs sifatida jalb qilingan mablag‗lari bilan 
kreditga bergan mablag‗lari summasi, muddati, foiz stavkasining 
darajasi bo‗yicha mos kelmasligi tufayli yuzaga keladi. Foiz riski 
bankning kreditga bergan mablag‗lari bo‗yicha oladigan foiz stavkasiga 
nisbatan jalb qilgan resurslari bo‗yicha yuqori foiz stavkalari to‗lashga 
majbur bo‗lgan holda yuzaga keladi. Foyda ola olmaslik riski bank 
resurslari yo‗qotishi, ulardan samarali foydalana olmaslikni ifodalaydi. 
Suiiste‘mol riski bank boshqaruvi yoki rahbariyati, xodimlari tomonidan 
bank faoliyati tamoyillariga oid moliyaviy qarorlar qabul qilinganda o‗z 
manfaatini ko‗zlash natijasida vujudga keladi. 
Moliyaviy xizmatlarni amalga oshirishi bilan bog‗liq risklar 
operatsion, texnologik risklarni, innovatsiyalar risklari, xavfsizlik 
risklari va boshqalarni o‗z ichiga oladi. Operatsion va texnologik 
risklarga bank texnika-texnologiyasida uchrab turadigan (sboy) 
axborotlarni yo‗qotishlar (kompyuter tizimida yo‗qotishlar, hujjatlarni 
yo‗qotish, kompyuter tamagirligi, bank xodimlari faoliyatida xatolarga 
yo‗l qo‗yishi v.b.) kiradi. Innovatsiya riski ma‘lum bir sabablar tufayli 
bankning innovatsiyaga yo‗llagan mablag‗lari mo‗ljallagan samarani 
bermasa yoki yo‗qotilgan bo‗lsa yuzaga keladi. Bank xavfsizligi riski bu 
bank binosi, unda mavjud axborot, kompyuter tarmoqlarining xavfsizligi 
bilan baholanadi. 
Bank risklari mijozlari tarkibiga ko‗ra mijozlarining sohaviy 
tegishliligiga, mijozlar yuridik shaxslarning yaxlitlangan darajasiga va 
mijozlarning u yoki bu mulkchilik shakliga tegishliligiga bog‗liq. 
Risklar tijorat banklarining turlariga ko‗ra ham guruhlarga 
bo‗linadi. Universal tijorat banklari mijozlariga ular qaysi tarmoqqa 
tegishliligidan qat‘i nazar, juda keng xizmat turlarini ko‗rsatadi. Shuning 
uchun ular deyarli barcha risklarga uchraydi. Biroq universal tijorat 
banklarining faoliyati bozorning yuqori darajada diversifikatsiyalanishi 
bilan 
harakterlanadi, 
ya‘ni ba‘zi sohalardan ko‗rilgan zarar 
boshqalaridan olingan foyda bilan qoplanishi mumkin. Tarmoq tijorat 
banklari biror soha, tarmoq bilan uzviy bog‗liq. Shuning uchun ular 
uchraydigan risklar (erkin bank operatsiyalari bo‗yicha risklardan 

---

624