―ИҚтисодиёт‖ факультети

 
I. Bakiyeva – i.f.n., dots., TMI, 
M. Samiyeva – talaba, TMI 
 
Aksiyadorlik jamiyatlarida korporativ boshqaruvning zamonaviy usullarini joriy 
etishda aksyadorlarning rolini oshirish 
 
O‘zbekistonda olib borilayotgan keng isloxotlar mamlakatda ijtimoiy jamiyat 
qurishga qaratilgan bo‘lib,ularning asosiy mahsulotlaridan biri tez suratlarida 
rivojlanayotgan turli mulkchilik shakillaridan korxonalar hisoblanadi.Ularning samarali 
faoliyati ko‘p jihatdan korporativ boshqaruv munosabatlar tizimi rivojlanishiga bevosita 

---

488 
bog‘liqligi sababli hozirda aksyadorlik jamiyatlarida korporativ boshqaruv tizimini 
takomollashtirish muhim ahamiyatga ega.Zamonaviy rahbarlar va boshqaruvchilar 
korporativ madanyatni o‘zining bo‘limlari va tashkiliy birliklarini yagona maqsadda 
jamlash tashabbuskor xodimlar faolligini oshirish imkoniyatiga ega bo‘lgan kuchli strategik 
instrumenti sifatida qaraydilar.Jahon tajribasiga ko‘ra, korxonada samarali faoliyatning 
asosiy omili sifatida korporativ boshqaruv tizimining joriy qilinishi bunday boshqaruv 
kodeksining amaliyoti bilan bevosita bog‘liqdir. Ma‘lumotlarga qaraganda dunyo 
miqiyosida 100 dan ziyod shunday hujjatlar mavjud.Shu bilan birga,ayrim mamlakatlarda 
amalyotdan kelib chiqqan holda uning mukammallashtirilgan yangi tahrirdagisini joriy etish 
jarayonini kuzatish mumkin.Hozirgi davrda jahon amaliyotida korporativ boshqaruvning 
Amerika Germaniya va Yaponiya modellarini ko‘rish mumkin. Bu modellarga 
mamlakatimizda korporativ boshqaruvni rivojlantirishga o‘z hissasini qo‘shayotgan 
olimlardan D.Suyunov o‘z fikr-mulohazalarini berib o‘tgan.Masalan Amerika modelining 
asosida har bir fuqaroni shaxsiy boylikka ega bo‘lishi ta‘minlash yotadigan 
bo‘lsa,Germaniya modelining asosida har bir fuqaroning iqtisidiy xavfsizligini ta‘minlash 
masalasi yotadi.Yaponiya korporativ boshqaruv modeli Germaniya va Amerika modellari 
orasidasgi model bo‘lib,bunda ikkala manlakatning boshqaruv modelining elementlari 
ishtirok etadi. Yaponyada 2003, Germaniyada, Buyuk Britaniya va Rossiya Federatsiyasida 
2014, Yaponiyada esa 2015 yildan Korporativ boshqaruv kodeksining yangi tahriri amalga 
tatbiq 
etilgan.Korporativ 
boshqaruvning 
kompleks 
mexanizmi:korporativ 
strategiya,korporativ madaniyat, va axborot shaffofligi,aksiyadorlar kreditorlar va boshqa 
qimmatli qog‘ozlar egalari huquqlarini himoya qilish tizimining mavjudligi kabi tarkibiy 
elementlarini o‘z ichiga olib,ularning har biri korporativ boshqaruvni takomillashtirish 
uchun ahamyatlidir. O‘zbakistonda olib borilayotgan keng ko‘lamli islohotlar mamlakatda 
ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyotiga asoslangan demokratik jamiyat qurishga
qaratilgan bo‘lib,ularning asosiy mahsullaridan biri tez sur‘atlarda rivojlanayotgan turli 
mulkchilik shakliga asoslangan aksiyadorlik va ulush-paychilik shakillaridagi korxonalar 
hisoblanadi. Jahon kapital bozori imkonyatlaridan faqat investorlarning mutlaq ishonchini
qozongan kompanyagina foydalanishi mumkin bo‘lib unga erishishning yagona yo‘li 
korparativ boshqaruvning zamonaviy mexanizmini amaliyotga joriy qilishdir.Aksiyadorlik 
jamiyatlari korporativ boshqaruvni tashkil etishda kuzatuv kengashining funksiyalari 
quydagicha:
-har bir jamiyatda kengash maqsadi, vazifasi,vakolati va javobgarligi ta‘riflangan 
hamda o‘ziga quydagi asosiy qoidalarni olgan hujjatning bo‘lishi tavsiya qilinadi:
- kengashning o‘z g‘oyasi – jamiyat va uning faoliyati bilan ishbilarmonlik va boshqa 
o‘zaro munosabatlardan holi, mulk egalari va boshqa manfaatdor shaxslar nomidan nazorat 
olib boruvchi shaxslar guruhning shakillanishidir. 
- kengashning missiyasi aksiyadorlar qo‘ygan ulush qiymatining maksimalk
o‘stirilishidir. 
Shuni alohida qayd etish lozimki, keying yillarda iqtisodiyitni modernizatsiyalash 
sharoitlarda aksiyadorlik jamiyatlarda korporativ boshqaruvning tashkiliy–iqtisodiy va 
ijtimoiy-huquqiy mehanizmlarini rivojlantirish bo‘yicha ilmiy-amaliy tadqiqotlar olib 
boorish yetarli darajada emasligi namoyon bo‘lmoqda shu sababli biz bu borada xorij 
tajribasidan samarali foydalanishimiz lozim xususan korporativ boshjqaruvning amerika 
tizimi xususyatlari AQSHda aksiyadorlik mulkchilikning xususyatlariga bevosita
bog‘liqdir. AQSH korpratsiyalari aksaryatining reestrlarida umumiy kapitalning bir 
foizidan oshog‘i egalik qiluvchi birorta xususoy shaxs yoki istutsional investor qayd 
qilinmagan. AQSHdan farqli o‘laroq,Germaniyaning aksiyadorlik kapitalining katta qismi 

---

489 
kompaniyalar egaligida turadi:barcha aksiyadorlik kapitalining yarmidan ko‘pini bir-
birining aksiyalariga egalik qilish tizimi o‘z ichiga oladi. Shaxsiy investorlar Germaniyada 
ikkinchi yirik investor guruhini tashkil qilsa ham ular aksiyalarining juda katta qismi 
jamlangan banklar tomonidan boshqariladi.Shuning uchun,Germaniya kompaniyalarini 
erkin sotuvda bo‘lgan aksiyalarning juda katta ulushi 90% dan ortig‘i tashkilot-investolar 
tomonidan boshqariladi. Nemis kompanyalarining aksiyadorlik kapitali yirik aksiyadorlar 
qo‘lida kuchli darajada jamlangan. Shunday tizim tanlash kerakki,mazkur tizim aynan 
O‘zbekiston uchun o‘ziga xos yechimini ifodalashi va boshqa davlatlarda ishlatilayotgan 
modellarning shunchaki nusxasi bo‘lmasligi kerak.Boshqaruvga nozik yondashuvni qo‘llab 
quvvatlash kerak bo‘lib mos ravishdagi boshqaruv modeli nafaqatb har bir kompanyada 
turlicha bo‘ladi,ayni bir kompaniyaning turli yashash davirlarida ham o‘zgartirib boriladi. 
 
I. Bakiyeva – i.f.n., dots., TMI, 
D. Toshkulov – talaba, TMI