Ingeneriyasi

 

---

 
100 
Aspergillus oryzae ni ozuqa muhiti yuzasida o„stirish usuli bilan amilorizin 
–  preparati  olinadi,  bu  asosan  o„stirilgan  zamburug‟ning  qurigani  bo„lib, 
tarkibidan 

-amilaza, dekstrinaza, maltoza, glyukoamilaza va proteaza bo„ladi. 
Glyukovamorin  –  kepakda  o„stirilgan  Asp.awamori  kulturasining  qurigani, 
tarkibiy  qismi 

-amilaza,  dekstrinaza,  maltoza,  glyukoamilaza,  nordon 
proteinaza  va  gemisellyulozadan  iborat.  Amilosubtillin  preparati  tarkibida 

-
amilaza, proteaza, 

-glyukonaza va lizis qiluvchi fermentlar bo„ladi. 
Mikrob  fermentlari  tibbiyotning  turli  xil  sohalarida  terapevtik  vosita 
sifatida va klinik analizlarni olib borishda qo„llaniladi. ßllig‟lanish jarayonlarini 
va  kuyishni  davolash  uchun  proteinaza  preparatlari  qo„llaniladi.  Odam 
organizmida  ayrim  fermentlarni  sintezlanishi  buzilganda,  alohida  va  kompleks 
holda  fermentlar  iste‟mol  qilinadi.  Masalan:  oshqozon  osti  bezini  funksiyasi 
buzilganda, tarkibida proteinaza, amilaza va lipaza kompleksi bo„lgan preparat 
qabul qilinadi. 
Laktaza 
va 
glyukoamilaza 
sintez 
qilish 
qobiliyati 
yo„qolganda 
mikroorganizmlardan  olingan  shu  nomli  fermentlardan  foydalaniladi.  Ovqat 
hazm  qilish  jarayoni  buzilganda  ayrim  vaqtlarda  kompleks  fermentlar  (

-
amilaza,  sellyulaza,  lipaza  va  proteinaza)  iste‟mol  qilinadi.  Mikrob 
fermentlarini tibbiyotda qo„llash juda istiqbollidir. 
Bundan  tashqari  qishloq  xo„jalik  hayvonlari  ozuqasining  asosi  o„simlik 
mahsulotlari (don, silos, xashak, somon va x.k) juda ko„p miqdorda qiyin hazm 
bo„ladigan  moddalar  –  klechatka,  lignin,  gemitsellyuloza  saqlaydilar.  Hatto 
kavsh  qaytaruvchilar  ham  ularni  oshqozon  oldi  qismida  faol  tsellyuloza 
parchalaydigan mikroorganizmlar to„plangan bo„lishiga qaramasdan, klechatka 
40-65%  parchalanadi  xolos.  O„simlik  oqsillari  ham  to„li?icha  parchalanmaydi 
(60-80%),  lipidlar  (60-70%),  kraxmal  va  polifruktozidlar  (70-80%),  100rgani 
moddalar ham kam miqdorda parchalanadilar, xolos. 
O„simliklardan  tayyorlangan  ozuqani  organizmda  so„rilishini  va  ishlatish 

---

 
101 
samaradorligini  oshirish  maqsadida,  qishloq  xo„jalik  hayvonlari  ozuqa 
ratsionlariga  0,1-1,5%  hisobidan  mikroorganizmlardan  olingan  gidrolitik 
fermentlar  preparatlari  aralashtirib  ishlatiladi.  Mikrob  ferment  preparatlari 
odatda 
bakteriyalardan 
yoki 
mikroskopik 
zamburuglardan 
olinadi. 
Bakteriyalarning ba‟zi bir turlari (masalan, Bac.subtilis) gidrolitik fermentlarni 
ozuqa  muhitiga  chiqaradilar  (sekretsiya),  shuning  uchun  ham  ularningsh 
fermentlarini  kultural  suyuqlikni  quyultirish  va  maxsus  uskunalarda  quritish 
oraali  tayyorlanadi.  Agar  ferment  manbai  bo„lib  mikroskopik  zamburug‟lar 
(Aspergillus, Trichoderma, Fusarium) bo„lsa, ular quruq ozuqa muhitida yuzaki 
ekilib,  ferment  preparatlari  o„sib  chiqqan  mikroorganizmni  yig‟ib  olib  quritish 
orqali tayyorlanadi. Tozalangan fermentlar esa mikroorganizmlar ?ujayralaridan 
ekstraktsiya  qilib  olish  va  etanol  yoki  boshqa  101rganic  erituvchilar 
(101rganic101sm101,  atseton  va  x.k.)  yordamida  cho„ktirib,  quritish  orqali 
tayyorlanadi.  
Yirik  shoxli  hayvonlarning  ozuqa  ratsionida  ko„proq  kletchatka, 
pentozanlar,  101rgani  moddalariga  boy  bo„lgan  mahsulotlar  ishlatiladi.  Ular 
mollarning xalqumidagi mikroorganizmlar  yordamida sekin parchalanadilar va 
boshqa  ozuqa  moddalarining  organizmga  so„rilishini  pasaytiradilar.  Bu 
moddalarning so„rilishi ozuqa ratsioniga tegishli ferment preparatlarini qo„shib 
ishlatilganda tezlashadi. 
Bunday  hollarda  nafaqat  hayvonlarning  umumiy  maxsuldorligi  oshadi, 
shuning bilan birga hayvon mahsulotlarining bitta birligi uchun sarf bo„ladigan 
ozuqa miqdori ham 8-10% ga kamayadi. 
Ferment 
preparatlaridan 
foydalanish 
ayniqsa 
qishloq-xo„jalik 
hayvonlarining  bolalarini  oziqlantirishda  ishlatilganda  101rga  samara  beradi. 
Ma‟lumki,  buzoqlarda  xalqum  2-3  oylikda  paydo  bo„ladi,  shuning  uchun  ham 
yoshroq  buzoqlar  qattiq  ozuqa  mahsulotlarini  (somon,  tikan,  o„tlar)  hazm 
qilishga  qiynaladilar.  Shuning  uchun  ham  sut  o„simlik  ozuqasi  bilan 

---

 
102 
almashtirilganda  buzoqlarning  ratsioniga  pektofoetidin  P10x  yoki  G3x 
(102rgani  parchalaydigan  ferment),  amilosubtilin  G3x  (kraxmal  parchalovchi 
fermenti), protosubtillin G3x (oqsil parchalovchi ferment) qo„shib ishlatilganda 
buzoqlar sog‟lom o„sib tez etiladi. 
Cho„chqa  bolalarida  (sut  emadiganlarida),  oshqozon-ichak  yo„llarining 
ferment  tizimi,  ular  3-4  oylik  bo„lgandagina  me‟yorida  ishlay  boshlaydi, 
shuning  uchun  ham  yosh  cho„chqa  bolalari  ratsioniga  ferment  preparatlari 
aralashtirib ishlatish tavsiya etiladi. Ko„proq protezim G3x preparati ishlatiladi. 
Qo„zilarning  oziqlanishi  yaxshi  bo„lishi  uchun  ularning  ozuqa  ratsioniga 
glyukavamorin Px va amillorizin Px  qo„shib ishlatish tavsiya etilgan va bunda 
qo„zilarining og‟irligi 11-15% ga oshganligi kuzatilgan. 
Parrandalarning 
oziqlantiruvchi 
bezlari, 
kletchatka 
va 
102rgani 
moddalarini parchalovchi fermentlar ishlab chiqarmaydilar, ularning ichagidagi 
mikroflora  esa  unchalik  ko„p  emas,  shuning  uchun  ham  ularning  ozuqa 
ratsioniga  102rgani,  oqsil,  tsellyuloza  –  kletchatkalarni  parchalaydigan 
fermentlarni  qo„shib  ishlatish  tavsiya  etilgan.  Ferment  ishlatilgan  tovuq 
fermalarida tuxum qo„yish 5% ga, broylerlarning semirishi 7-15% ga oshganligi 
va  mahsulot  birligini  hisobga  olganda  ozuqa  miqdori  4-7%  ga  kamayganligi 
kuzatilgan. 
Ferment  preparatlari  baliq  boqishga  ham  qo„l  keladi.  Baliqlarning  ozuqa 
ratsioniga  protosubtillin  G3x,  amilosubtillin  G3x,  pektavamorin  Px 
preparatlaridan  0,1-0,15%  miqdorda  qo„shib  ishlatilganda  oqsil  moddalarning 
va ozuqa tarkibidagi boshqa biopolimerlarning so„rilishi yaxshilanadi. 
Shuningdek,  ferment  preparatlari  ozuqa  ishlab-chiqarishda,  ko„proq 
makkajo„xori, somon, yontoq va boshqa o„simliklardan silos tayyorlashda ham 
keng  ishlatiladi.  Fermentlar  qo„shilib  tayyorlangan  silosning  ozuqa  birligi  15-
18% oshganligi kuzatilgan. 

---

 
103 
Somon tarkibida 103rga miqdorda qiyin so„riladigan moddalar (tsellyuloza, 
ksilan,  lignin)  va  juda  ham  kam  miqdorda  oqsil  bo„ladi.  Somonda  sut 
achituvchi  bakteriyalarning  rivojlanishi  uchun  zarur  bo„lgan  eruvchan 
uglevodlar  deyarli  yoq.  Shuning  uchun  ham  somondan  silos  tayyorlashda 
tselloviridin  G3x,  tsellolignorin  Px,  tsellokandin  G3x,  pektavamorin  Px 
ishlatish  tavsiya  etiladi.  Bu  fermentlarni  ta‟sirida  siloslanadigan  massada 
uglevodlarning  miqdori  ko„payadi,  ularni  iste‟mol  qilib,  rivojlangan 
mikroorganizmlar hisobidan oqsil miqdori 50% gacha ortadi. 
Somon  kontsentratlari  tayyorlash  uchun  Rossiyada  ikki  xil  ferment 
preparatlari:  pektofoetidin  G3x  va  glyukavamorin  Px  ning  aralashmalaridan 
foydalaniladi.  Bu  fermentlar  polisaxaridlarning  parchalanishini  ta‟minlab 
beradilar.  Keyin  parchalangan  mahsulotda  achitqi  zamburug‟lari  o„stiriladi. 
Achitqi  zamburug‟larinng  yaxshi  o„sib,  rivojlanishini  ta‟minlash  uchun 
kontsetratga  melassa,  mochevina,  kaltsiy  monofosfat,  osh  tuzi  hamda  kerakli 
miqdorda  suv  quyiladi.  Mana  shunday  usulda  tayyorlangan  ozuqa  silosga 
o„xshasada, ozuqa ba?osi bo„yicha yaxshi bedadan kam bo„lmaydi.  
Somon  kontsentratlari  granula  holida  olinishi  mumkin  va    ozuqa 
xususiyatini  bir  yil  mobaynida  buzilmasdan  saqlab  tura  oladi.  Bunday 
ozuqadagi  kletchatkaning  so„rilishi  75-80%  oshib,  undagi  oqsil  miqdori  quruq 
massaga nisbatan 10-12% ni tashkil etadi. Ferment preparatlari buzoqlar uchun 
tabiiy sutning o„rnini bosadigan mahsulot tayyorlashda ham ishlatiladi. Buning 
uchun  ozuqa  achit?isi  103rganic103sm103103  gidroliz  qilinadi,  bunda 
achitqining  hujayra  qobig‟i  yorilib,  mikrob  biomassasi  oson  so„riladigan 
shaklga o„tadi, eruvchan uglevodlarning, almashinmaydigan aminokislotalar va 
yog‟  kislotalarining  miqdori  oshadi.  Bu  texnologiyada  pektofoetidin  G3x, 
drojjelitin G3x, lizosubtillin G10x lardan foydalaniladi. 
Mikrob  fermentlari  veterinariyada,  qishloq  xo„jalik  hayvonlari  va 
parrandalarning  ba‟zi  bir  kasalliklarini  davolash  va  diagnostika  qilish  uchun 

---

 
104 
ham  ishlatiladi.  Masalan,  hujayra  qobig‟ini  buza  oladigan  va  lizis  qilish 
imkoniyatlariga ega bo„lgan ferment preparatlari hayvonlarning 104rganic104s 
va  boshqa  kasalliklarini,  parrandalarda  (solmonelyoz  va  populloro, 
qoramollarda  endometritlar  va  x.k.)  davolashda  ishlatiladi.  Bu  maqsad  uchun 
sanoatda  ishlab  chiqariladigan  fermentlar:  lizotsim  G3x,  glikozidaza  G3x, 
lizosubtilin G10x, maltavamorin G10x, drojjelitin G3x lar ishlatiladi. 
Amilosubtillin  G3x  va  prosubtillin  G3x  hayvonlarning  oshqozon  –  ichak 
yo„lidagi  bakteriyalarning  reduktsion  xususiyatlariga,  infuzoriyalarning  soniga 
va  ularning  harakatlanishiga,  tsellyuloza  va  boshqa  qiyin  parchalanadigan 
uglevodlarning  so„rilishiga  ta‟sir  ko„rsatishini  e‟tiborga  olib,  ularni 
hayvonlarning  oshqozon  –  ichak  kasalliklarining  davolash  va  bu  kasalliklarni 
oldini  olish  uchun  ishlatiladi.  Bu  ferment  preparatlari,  shuningdek,  gelmintlar 
urug‟ining  qobig‟ini parchalash xususiyatiga ham egadirlar.  
Quyidagi  jadvalda  Rossiyada  ishlab  chiqariladigan  va  qishloq  xo„jaligida 
ishlatiladigan  fermentlarning  eng  muhimlari  va  ularni  ishlatish  sohalari  aks 
ettirilgan. Mikrob ferment preparatlarini ishlab  chiqarishdan tashqari oshqozon 
–  ichak  yo„lidagi  simbiozda  yashovchi  tirik  mikroorganizmlar  asosida 
biopreparatlar  tayyorlash  texnologiyasi  ham  yaratilgan.  Bu  mikroorganizmlar 
o„zlaridan  har  xil vitaminlar,  almashinmaydigan  aminokislotalar,  antibiotiklar, 
gormonal  xususiyatga  ega  bo„lgan  moddalar  sintez  qilib  chiqaradilar  va  shu 
orqali  ovqat  hazm  qilish,  hayvonlar  hujayralarida  sintez  bo„la  olmaydigan 
moddalar  sintezi  jarayonlariga  ijobiy  ta‟sir  ko„rsatib,  hayvonlarni  yuqumli 
mikroblardan  himoya  qiladilar.  Chorvachilikda  keng  ishlatiladigan  mana 
shunday  preparatlardan  propiovit  (propion  achituvchi  bakteriyalar)  va 
propiatsid (atsidofil bakteriyalar) hamda azottsid (azotobakteriyalar) larni misol 
qilib ko„rsatish mumkin.