―ilm-fan va ta‘limda innovatsion yondashuvlar, muammolar, taklif va yechimlar‖ mavzusidagi

 
 
 
 
 
 
72 
www.academiascience.uz
 Betta zarralar - bu elektron va pozitronlar oqimi bo'lib, katta kiruvchanlik va 
alfa zarralarga nisbatan kichik ionlashtiruvchi qobiliyatga ega. Ular radioaktiv 
parchalanish paytida paydo bo'lib, nurlanish paytida yorug'lik tezligiga yaqin tezlikga 
ega bo'ladilar. O'rtacha eneigiyalarda betta zarralarni yugurish yo'li havoda bir necha 
metr, suvda 1-2 sm, odam to'qimalarida-1 sm ga yaqin, metallarda - 1 mm atrofida 
bo'ladi. 
Gamma nurlar- elektromagnit nurlar bo'lib, yorug'lik tezligida tarqaluvchi 
energiya kvantlar oqimidir. Gamma nurlar odam tanasi va boshqa materiallardan 
sezilarli darajada kuchsizlanmasdan o'ta oladi (rasmga qarang). Gamma 
nurlanishning intensivligi nuqtaviy manbagacha bo'lgan masofa kvadratiga teskari 
proporsional ravishda kamayadi. 
 
Rentgen nurianishi- moddalarni elektronlar oqimi bilan bombardimon 
qilganda hosil bo'luvchi yuqori chastotali va qisqa to'lqinli elektromagnit 
nurlanishlardir. 
Neytron nurlanish- bu neytral zarralar oqimidir. Bu zarralar ba'zi yadro 
reaksiyalari, jumladan, uran yoki plutoniy yadrosining bo'linish reaksiyasi vaqtida 
yadrodan uchib chiqadi. 
 Radiatsion nurlanish dozasi. Turli turdagi nurlanishlar turlicha energiya va 
kiruv- chanlik qobiliyatlariga ega bo'lganligi uchun ularning tirik oiganizmlarga 
ta'siri ham turlicha bo'ladi. 
Nurlantirilayotgan jism yoki organizm to'qimasi birlik massasiga to'g'ri keluvchi 
eneigiyaga yutilgan doza deyiladi va u Xalqaro Birliklar Sistemasida Grey (Gy) larda 
o'lchanadi. Lekin bu kattalik bir xil yutilgan dozada misol uchun, alfa nurlanishni 
betta yoki gamma nurlanishdan juda katta xavfli ekanini hisobga olmaydi. 
Biror turdagi nurlanish dozasini shu turdagi nurlanishni to'qimalarga zararini 
ko'rsatuvchi koeffitsiyentga ko'paytmasi ekvivalent doza deyiladi va u xalqaro 
birliklar sistemasida Zivert (Sv) larda o'lchanadi. Misol uchun bir xil yutilgan dozada 

---