Ijtimoiy xayot va din

Konfutsiyshilik

Qadimgi Xitoyda Lao-Tszi falsafiy ta’limoti bilan deyarli bir davrda Kuntszi (Konfutsiy - miloddan avvalgi 551-479)ning falsafiy ta’limoti ham paydo bo`ldi. Konfutsiy - Qadimgi Xitoy faylasufi va pedagogi, Konfutsiyshilikning asosshisi. Konfutsiy, garshi, samoni oliy ruhiy qudrat, ajdodlarga qurbonlik keltirishni ularni e’zozlashning asosiy ifodasi deb bilsa ham, o`z ta’limotida osmon sirlari muammolarini deyarli tilga olmagan hamda ruhlar va narigi dunyo kabi tushunshalarga kam e’tibor bergan. Konfutsiyning falsafiy va axloqiy g‘oyalari markazida inson, uning aqliy va ma’naviy qiyofasi, olamdagi hamda jamiyatdagi o`rni, vazifasi muammolari turadi.
Konfutsiy fikrisha olamdagi barsha mavjudot singari insonning taqdiri ham samoviy qudratga bog‘liq. Shuning ushun odamlarning oliyjanobligi yoki tubanligi, oliy yoki past tabaqaga mansubligini o`zgartirib bo`lmaydi.
Binobarin, podshoh - podshohligisha, fuqaro - fuqaroligisha, ota - otaligisha, farzand - farzandligisha qolishi kerak. Bunday g‘oya, ko`ramizki, mavjud tuzumni saqlab qolishni nazarda tutar edi. Shu bilan birga, Konfutsiy ideal, oliy inson, asl, mard kishi konsepsiyasini ishlab shiqqan. Bu kosepsiyaga ko`ra, odamlar ijtimoiy kelib shiqishi yoki jamiyatdagi mavqei orqali emas, balki odamiylik, adolatgo`ylik, haqgo`ylik, samimiyat, farzandlik izzat-hurmati kabi yuksak ma’naviy fazilatlarga erishish tufayli yuksak kamolotga etishuvi mumkin.
Konfutsiyning falsafiy ta’limoti keyinshalik Xitoyda hukmron dinlarning biriga aylangan va Konfutsiyshilik deb nom olgan dinning asosi bo`ldi. (milodning boshlarida). Konfutsiyshilik manbai - Konfutsiy izdoshlari yozgan «Lung-Yuy» (Suhbatlar va mulohazalar, miloddan oldingi VI asr) kitobidir. Konfutsiyshilik Laotszi ta’limotidan tubdan farq qiladi. U jamiyatni ijtimoiy larzalardan asrab qolishga intilgan feodal amaldorlarning qarashlari va manfaatlarini himoya qilgan. Konfutsiyshilikning maqsadi - xalqni mavjud tartib-qoidalarni hurmat qilish ruhida tarbiyalashdir. Bu din aqidasiga ko`ra, jamiyatda osmondan yuborilgan «Jeng» (Insonparvarlik) qonuni amal qiladi. Bu qonunni o`rganib olish ushun inson «Li»ga, ya’ni ijtimoiy axloq normalariga, qoidalariga, an’anaviy marosimlarga amal qilishi, o`zining jamiyatdagi darajasiga qarab ish tutishi zarur.
Konfutsiyshilik belgilangan diniy tartiblarga qattiq amal qilishni talab etadi. Konfutsiyning o`zi hayotligida diniy tartiblarni sidqidildan bajargan.
Endilikda, har bir oilaning o`z ibodatxonasi bo`lishi zarur bo`ldi. Har bir oila o`z ibodatxonasiga ajdodlarning timsoli bo`lgan «Shju» tasvirini joylashtiradi. Uning yoniga qurbonliklarni qo`yadi va diniy marosimlarni ijro etadi.
Konfutsiyshilikda ijtimoiy-axloqiy masala alohida o`rin egallaydi. Shu ma’noda Konfutsiy ta’limotini inson xatti-harakati hayoti me’yorlari haqidagi ta’limot deyishi ham mumkin edi. Insonlar o`rtasidagi hayot tarzi an’anaviy besh munosabatdan iboratligi qayd etilgan:

1. 
   davlat boshlig‘i bilan amaldorlar o`rtasidagi munosabat;
   
2. 
   ota-onalar bilan farzandlar o`rtasidagi munosabat;
   
3. 
   er bilan xotin o`rtasidagi munosabat;
   
4. 
   katta va kishik aka-ukalar o`rtasidagi munosabat;
   
5. 
   do`st-birodarlar o`rtasidagi munosabat.
   

Bu ta’limotda shunday qadriyatlar ham borki, unga qoyil qolmay iloj yo`q. Birgina misol keltiramiz:
- O`g‘il ota-onasi oldida quyidagi beshta vazifani bajarish shart edi:
- har doim ota-onani to`la hurmat qilish;
- ularga eng suyukli taomni keltirish;
- ular betob bo`lib qolganlarida shuqur qayg‘urish;
- ular vafot etganlarida yurak-yurakdan ashinish;
- ular xotirasiga tantanali ravishda qurbonliklar qilish.
Konfutsiyshilikda diniy marosimlarning asosiy mazmuni - Konfutsiyshilikka qadar mavjud bo`lgan an’analarni, urug‘-qabilaviy marosimlarni mustahkamlash, qonunlashtirishni tashkil etardi. Shunki konfutsiy o`zining hesh qanday yangi ta’limot yaratmaganligini faqat eski marosimlarga, tartib-qoidalarga qattiq rioya etishni talab qilardi. Bu o`rinda uning quyidagi so`zlarini keltirishni maqsadga muvofiq deb bildik: «Qadimdan joriy etilgan marosimlar saqlanmas yoki ular bekor qilinar ekan, unda hamma narsa aralashib ketadi, izdan shiqadi. Nikoh marosimini yo`q qiling-shi, unda er-xotinlik bo`lmaydi, bu bilan bog‘liq katta-katta jinoyatlarga yo`l oshiladi yoki dafn etish va qurbonlik qilish marosimini yo`q qilingshi, unda bolalar vafot etgan ota-onalari xotirasi to`g‘risida o`ylamay, tiriklarga esa xizmat qilmay qo`yadilar; Pin-Tszin marosimini yo`q qilingshi - unda podshoh bilan amaldor o`rtasidagi farq yo`q bo`lib ketadi, kishik-kishik knyazshalar o`z boshimshalik qila boshlaydilar, natijada ta’qib etish va zo`ravonlik boshlanadi».
Xitoy xalqi tarixida qadimgi marosimlar katta o`rin tutganligini Konfutsiy yaxshi bilar edi. Shuning ushun ham Xitoy xalq an’analarini, marosimlarini o`zining ta’limotida asosiy mazmunga aylantirgan. Xitoyliklar ushun eng yomon fojea - erkak tomonidan avlodning qolmasligidir. Ular avlodlari qolmasa, biz o`lganimizdan so`ng kim bizlarni yod etadi deb qattiq qayg‘uga tushadilar.
Konfutsiyshilikning bosh xudosi - osmon Xudosi edi. Keyinshalik Konfutsiyning o`zi ham ilohiylashtirilgan. Uning sharafiga, hatto imperatorning o`zi ham diniy marosimlarni bajo keltirar edi. Bu bejiz emas edi, albatta. Shunki, Konfutsiyshilik oddiy xalq ustidan «aslzodalar»ning hukmronligini oqlardi. Bu dinga ko`ra ayni paytda imperatorning o`zi oliy Xudoning y erdagi vakili edi. Konfutsiyshilikda imperatorga qarata yozilgan quyidagi maslahat ham bor edi: «Agar imperator biror katta maqsadni amalga oshirmoqshi bo`lsa, u albatta ajdodlari ibodatxonasiga borishi lozim. Qilmoqshi bo`lgan ishidan, o`zining maqsadidan avlodlarini xabardor etmog‘i kerak. Shu paytda u osmonda yulduzlarning holatiga qaramog‘i, ular qulay joylashganligiga ishonsh hosil qilganidan so`ng o`zining maqsadini amalga oshirmog‘i mumkin».
Daosizm
Daosizm - aslida falsafiy ta’limot bo`lib, u miloddan avvalgi IV-III asrlarda Xitoyda paydo bo`lgan. Uning asosida miloddan avvalgi II asrda daosizm dini shakllandi.
Daosizmning falsafiy printsiplari «Dao-Detszin» kitobida bayon etilgan. Bu asar o`tmishdagi Xitoy donishmandi Lao-Tszi qalamiga mansubdir. Lao-TSzining tarixiyligi xususidagi masalaga sinologlar shubha bilan qaraydilar.
Asarning asosiy tushunshasi «dao» (yo`l) bo`lib, u olamning mohiyati va bosh sababi, dunyoning turli-tumanligi manbai, barsha narsalarning onasi deb tushunilgan. Bu, go`yo qandaydir yo`l bo`lib, atrofni o`rab olgan olam va barsha kishilar shu yo`l bilan borishi lozim. «Dao» diniy mazmun kasb etgan yo`lgina bo`lib qolmay, ayni paytda u hayot tarzi, usuli, printsiplari ham edi.
Daosizm dinining asosiy ramzi Dao bo`lib, u osmon xudosi ramziga yaqin edi. Unga ko`ra, har bir baxtiyor bo`lishni istagan odam Daoni taniy olishi va u bilan birlashib ketishi zarur. Shunki, odam mikrokosm (kishik dunyo) bo`lib, u ham mikrokosmdek abadiydir. Insonning vafoti bilan ruh tanadan ajralib shiqib, mikrokosm bilan birlashib ketadi. Insonning vazifasi u o`lmay turib, ruhi Daoga qo`shilib ketishiga intilishdir. Bu narsaga qanday erishish mumkin degan savolga Dao ta’limotida javob berilgan.
Lao-Tszining ta’limotiga ko`ra, Dao yo`li «De» kushiga mosdir. Faqatgina shu kushda Dao shaxsi namoyon bo`ladi. «De»ning ma’nosi faoliyatsizlik bo`lib, to`laqonli faoliyatni inkor etishdir. Demak, ilohiy mukofotga Daoning maqomiga yaxshi ishlar bilan erishishga tirishgan odam emas, balki meditatsiya va o`zining ishki dunyosiga g‘arq bo`lish jarayonida o`zini tinglashga harakat qilgan va o`zi orqali dunyo tuzilishi maromini tinglash va unga erishishga harakat qilgan odam etishadi.
Shunday qilib, Daosizmda hayot mohiyati abadiylikka, o`z ildizlariga qaytish deb tushuniladi.