Iii-semestr 1-Modul. Bolalar psixologiyasi va psixodiagnostikasi faniga kirish

harakatchanligi tipini, ixtiyoriy diqqat darajasini, ishga qobiliyatlilik sur'atini xarakterlaydi. Ma’Iumki, bola hayotining dastlabki yillarida jismoniy va ruhiy sifatlarining rivojlanishida sensomotor faollik bosh miya faoUyatida shartli reflektor aloqalaming mustahkamlanishiga imkon beradi (Ya.P.Fnunkin, S.M.Livsliits, 1979). Ular shu bilan birga temperament, iroda, hiissiyot xususiyatlarining hamda bilish psixik jarayonlarining rivojlajcishiga yordam beradi (E.A.Golubeva, 1980; E.B.AYurova, 1986).
Masalan, 1-2 yoshli bolalar sensomotor sohasini tekshirishda
an'anaviy metodlardan foydalanib, u yoki bu harakat malakalarining qanday shakllanganligiga, ulaming ma'lum yosh damdagi o‘rtacha ko'rsatkichi qanchalik mosligiga e'tibor beriladi. Ko‘pincha bu tadqiqotlar bolalar motor harakat rivojlanishidagi kechikishlami aniqlashga qaratilgan bo‘ladi. Hariikat rivojlanisMda kechikish mavjudligi keyinchalik bolaning barcha psixik taraqqiyotida kechikish sodir bo‘lishining ob'ektiv zamini sifatida qaralishi kerak. Shu bilan birga, erta yuigan bola o‘z tengdoshltuini barcha tomondan qoldirib ketadi, deb faraz qilish ham xatodir, Bola hayotining dastlabki ikki yilidagi umumiy jismoniy taraqqiyot bolaning keyingi aqliy taraqqiyotini belgilamaydi (P.H.Musssn, 1987).
Eiolaning sensomotor sohada rivojlanish darajasi haqida uning atrofidagi turli predmetlar, jumladan, o‘yinchoqlar bilan harakat qilish xususiyatlari darak berib turadi. 0 ‘yinchoqdan diagnostik qurol sifatida foydalanish uning tevarak-atrofidagi hodisalami bilishga intilishi va

faollik darajasi hamda predmetlfirdan foydalanishda amaliy ko‘nikmalaming mavjudligiiu aniqlash imkonini beradi. Kattaroq bolalami tekshirishda kontoet psixologik metodikalaridan foydalanish mumkin. Chunki xuddli shu davrdan boshlab, so‘zli topshiriqlami bajarish bo‘yicha yoi-yo‘riqlarai tushuna boshlaydi, unila zarar shaxsiy sifatlar ishakllangan, bilishga qiziqish rivojlangan, u kattalar bilan birga eksperiniental psixologik tadqiqotlarda nisbatan uzoqroq ishtirok etish holatida bo‘ladi.

SEGEN DOSKASI
Bu metodika oligofrenopedagogika asoschilaridm bixi E.Segen tomonidan isMab chiqilgan bo‘lib, bolaning shaldlami farqlasb qobiliyatini aniqlashga, motorika xususiyatlarini o‘rganishga qaratilgan (N.A.Shivarev, 1970). Qattiq qog‘oz kartonga 1-rasmdagi figuralai chizilad].
cz> _о
1-rasm. Segen dc^kasi


Keyin ular ehtiyotkorlik bilan qii qib olinadi. Haj- bir variant bir- biridan murakkabligi bilan ajralib tura^: 1 - doskada 10 ta bar xil butun flguralar bor; 2 - doskada 2 ta figura bo‘lib, ularning har bin ikki qismdan ibwat; 3 - doskada har bin ildd va uch qismdan iborat 4 ta figura; 4 - doskada ildd (lismdan iborat 5 figura.
Bolaga 10 soniya davoraida dosla ko'rsatiladi. Keyin doskadagi figuralar stol ustiga tushadigan qilib ag'dariladi. Eksperimentator ulami aralashtirib, har bir fij^urani o‘z joyiga qo'yishni so‘raydi. Tajriba boshida eksperimentator 2-3 namunani ko‘rsatib berishi mumkin. Keyin bolaning o‘zi topshiriqni qanday bajarayotganini diqqat bilan kuzatadi. Bunda bola «sinash va xato qilish» kabi harakatlar qiladimi, figuralami joyiga qo‘yishda bola qanchalik diqqat-e'tiborli, buni u qanchalik o‘rgana(U, tadqiqotchi shu kabilarga e'tibor berib, laizatislii kerak.

Birinchi topshiriqni bajargandan so‘ng, keyingi qiyinroq topshiriqqa o‘tiladi. Sinaluvchming har bk topshiriqni bajarish vaqti, uning qilgan harakatbjri maxsus qog‘ozga yozib boriladi (3-jadval).SinaluvcM topshiriqlami o‘zi bajara olmasa, 1 daqicjadan so‘ng unga yordamlashish mumkin.

3-jadvaJ
___ Figuralami joylashtirish bo‘ykha topshiriqlami bajarish qarori
_{Doska №} ^{Sinaluvchi Korsatilgan} Topshiriqni ^harakatlari yordam turi bajarish vaqti


Bu metodika juda sodda bo'lib, 3 yoshdan katta bolalarni tekshirishda foydalanish тшпМп. Bolalar figuralami o‘yin deb qabul qilib, bu topshiriqlami qiziqib bajaradilar.


Kos8 kubiklari
Bu metodika 1923 yilda S.C.Koss. tomonidan taklif etilgan bo‘lib, fazoda ish tutish, diqqat, ziyraklik, qurish, yasash xususiyatlarini o‘rganisliga mo‘ljallangiin. Bu metodifoi D.Wechsleming (1939, 1955) metodikasiga aqlni tekshirish subtesti sifatida kiritilgan. Odatda imi kattalarai tekshirishda c[o‘llashadi> lekiii bunday topshiriqlami bolalar ham qiziqib o‘ynaydilar. Bolalar berilgan namunaga ko‘ra kubiklardan figuralai yasashlari kerali:(5-ilova).
Tajriba o‘tkazish uchun bir xilda bo‘>algan plastmassa yoki yog‘och kubiklar kerak bo‘ladi. Kubiklaming katlaligi 3x3 sm, shakli va rangi har xil figuralar chizilgan 10 ta rasm zarur. Sinaluvchi uchun ko‘rsatma:
«Shundsy figurani to‘rtta kubikdan yasab ko‘r». Rasmning birinchi namunasi ko'rsatiladi va sinaluvchi taklif etilgan figurani kubiklardan yasay boshlaydi.
Kubildami rasmning ustiga qo‘3db, topshiriqni bajarish man etiladi. Vaqt hisobga olinadi. Topshiriqni bajarishning aniqligiga va uzoqligiga bog‘liq ravishda miqdoriy baho qo‘yiladi.
Bog‘cha yoshidagi va boshlang‘ich sinfdagi bolalar topshiriqni bajarishganda ozroq yordam berish mtimkin. Bola agar qiynalsa, 1-2 figurani yasab ko'rsatish kerak. Bimda eksperimentator faqatgina yasab ko‘rsatnriasdan, qurish prinsipini ham tushimtiradi. Figurani yasab bo‘lgacli, eksperimentator kubiklami buzib tashlaydi va sinaluvchiga mustaqil kubiklami yasashni aytadi. Tadqiqot qarorida ko‘rsatilgan yordam va bajarilgan vaqt yozib qo'yiladi.

«Ttiantiqsiz tasvirlar» metodikasi

Ushbu metodika yordamida bolaniiig atrofdagi borliq hamda ushbu moddiy dunyodagi bir qancha ob'ektlaraing orasida o‘z£ao bog‘lanishlar va munosabatlar haqida eleraentar obraidi tasawurlari: hayvonlar bilan, ulaming hayotiy ko‘rinisMari bilan, tabiait bilan baholanadi.
LFshbu metodika yordamida bolariing mantiqiy mulohazasi va o‘z fikrini grammatik jihatdan to‘g‘ri ifodalay olishi aniqlariadi. Metodikani tashkil qilish jarayoni quyidagicha olib boriladi:
2-rasmda tasvirlangan ko'rinishliu- bolaga tavsiya qilinadi, unda hayvonlar bilan bog‘liq bir qancha «mantiqsiz» hodisalar mavjud.

2-rasm
Bolaga rasmni ko‘rsatish jarayonida, unga qu;>adagi ma'noda ko‘rsatna beriladi: «Diqqat bilan ushbu rasmdagi tasvirlami ko‘rib chiq hamda bizga shuni ayt-chi, rasmda hanxma narsa o‘z jo^/ida chizilganmi va ushbu ob'ektlar to‘g‘ii tasvirlanganmi? Agar sen qaysidir ob'ektai o‘z joyida tasvirlangan emas, deb hisoblasang, nima uchun shunday bo‘lishi kerakligini tushuntirib ber va sen bizga aslida qanday bolishi kerakligini aytib ber?».
Ko‘rsatmaning ildala qisrtii ham ketma-ketlik bilan bajariladi. Birinchi navbatda bola xatolami aytib, rasmlarda ko‘rsatib beradi, so‘ngra haqiqatda qanday bo‘lishi lozimligini izohlaydi.
P:asmlarni ko‘rish va topshiriqni bajarish vaqti chegaralangan, ya'ni uch daqiqa vaqt beriladi. Bu vaqt mobaynida bola iloji boricha



maatiqsiz voqelikni ko‘proq topishi va haqiqatdan qanday bo‘lish кегаки§]л1 tushuntirib btjrishi kerak.
Natijalarni baholash
10 ball - agar bola berilgan 3 daqiqa mobaynida rasmdagi hamma mantiqsiz tasvirlami (jaroi 7 ta) aniqlab hamda qoniqarli tushuntirib bera olishga ulgursa va haqiqatdan qanday bo‘lishini shaihlab bera olsa, ushbu baho qo'yiladi;
8 - 9 ball - bola hamma mantiqsiz tasvirlami aniqlab va belgilab chiqsa, ammo birdan uc;htagacha tasvirni haqiqatdan qanday bo‘lishini sharhlab bera ohnasa qo‘yiladi;
6 - 7 ball - bola hamma nxantiqsiz tasvirlami aniqlab va belgilab chiqsa, ammo 3 - 4 iBgacha tasvimi haqiqatdan qanday bo‘lishini sharhlab bera olmasa qo'yiladi;
4 - 5 ball - bola hamma mantiqsiz tasvirlami aniqlasa-yu, ammo 5
- 7 tagacha tasvimi chegaralangan vaqt mobaynida shaihlab berishga ulgura olmasa qo‘yiladi;
2 - 3 ball bola chegaralattgan vaqt mobaynida 1 - 4ta gacha tasvimi iuiiqlab bera olmadi va sharhlashga vaqti etmasa;
0-1 ball — chegaralangan vaqt mobaynida bola rasmdagi 7 ta mantiqsiz tasvirlardan 4 tasini topsa qo‘yiladi.
Izoh: 4 va undim yuqori ball, agar bola berilgan 3 daqiqa mobaynida topshiriqning birinchi qismini to‘liq bajara olsa, ammo ulami tushuntirib va sharhlashga ulgura olmasa qo‘yish mumkin.