I маъруза машғулотлари

2. Дунёқараш тушунчаси, унинг тарихий шакллари.
Ҳар қандай фалсафа инсоннинг дунёга нисбатан у ёки бу муносабатини ифодалаб, муайян дунёқарашни шакллантиради. Фалсафага берилган энг оддий ва дастлабки таърифлар: фалсафа - бу дунёқараш ёки бошқача айтганда: фалсафанинг мавзуси - «дунё - инсон» тизимидир.
Дунёқараш нима? Ҳамма замонларда ҳам инсон олдида унинг атроф муҳитга, бошқа одамларга, ўз-ўзига нисбатан муносабатини белгиловчи саволлар кўндаланг туради. Ҳар биримиз ундай ёки бундай тарзда уларга дуч келамиз. Бизни ўраб турган дунё нимадан ташкил топган? Уни билиб бўладими ва агар билиш мумкин бўлса, қай даражада? Инсонни ўзи нима? У қандай бўлиши керак? Ўлимдан сўнг бизни нима кутади? Дунёни нима бошқаради? Дунёда ёвузлик муқаррарми? Инсон дунёни ўзгартира оладими?
Мана шундай саволларга жавоблардан инсон дунёқараши шаклланади. Дунёқараш - бу инсонни ўраб турган дунё ва унинг унда тутган ўрнига нисбатан қарашлар мажмуидир. Дунёқарашнинг асосий масаласи - «Мен» (субъект дунёси) ва «Мен - эмас» (субъектга нисбатан ташқарида бўлган дунё) ўртасидаги муносабатдир.
Дунёнинг анъанавий диний-афсонавий манзараси билан қаноатланувчи кўпчилик одамлардан фарқли ўлароқ, энг илк даврлардаги файласуфлар турли табиий ва ижтимоий жараёнлар ҳамда ҳодисаларни ақлий йўл билан (назарий) тушунишга ва уни келиб чиқиш ҳамда кечиш сабаблари ва қонуниятларини тушунтиришга уринганлар. Файласуф нигоҳига тушган барча нарса, яъни Қуёш, Ой ва уларнинг тутилиши, юлдузлар, мавсумларнинг алмашиши, мусиқий асбобларнинг тузилиши, ҳайвон ва одамларнинг келиб чиқиши, дарёларнинг тошиши, давлатнинг сиёсий тузилиши каби бошқа ҳамма нарсалар файласуфона фикр юритиш (назарий фикрлаш) мавзуси бўлган
Ибтидоий уруғчилик жамоаси ижтимоий онгининг асосий шакли афсонавий тафаккур эди. Бундай онг шаклига қуйидаги ўзига хос белгилар киради: дунёни ҳиссий шаклида қабул қилиш, ассоциативлик, амалий вазиятга йўналтирилганлик ва маълум даражада, мантиқийликккача бўлган фикрлаш (расмий хулосаларнинг йўқлиги ва уларни вазиятга боғлиқ равишда амалий сиймолар билан алмаштириш); у аниматизм (табиатни жонли эканлигига ишониш), анимизм (атрофни ўраб турган дунё ва инсонларга таъсир ўтказишга қодир бўлган руҳлар ва арвоҳларга ишониш), гилозоизм (дунёдаги ҳамма нарсаларнинг жонли эканлигига ишониш), тотемизм (уруғ гуруҳининг тотеми бўлган – ҳайвонлар, ўсимликлар ёки бошқа ашёлар билан сирли қариндошчиликка ишониш), сеҳргарлик ва шамонийлик каби эътиқодларга асосланади; унга антропоморфизм (инсоннинг хусусиятлари ва белгиларини ташқи дунёга кўчириб ўтказиш, яъни табиатга ва тасаввур қилинаётган аждодлар дунёсига, руҳлар ва худоларга) ва социоморфизм (ташқи дунёга уруғчилик муносабатларини кўчириб ўтказиш) хосдир¹.
Эрамиздан олдинги III-II асрлардаги илк синфий жамиятларда пайдо бўлган, яъни бронза асридаги диний-афсонавий мажмуалар учун хос бўлган фалсафани тўла маънодаги фалсафа, деб айтиб бўлмайди. Улар уруғчиликка асосланган жамиятдаги ижтимоий онгнинг кўп белгиларини сақлаган бўлиб, вақтинчалик ўтиш даврига хосдир. Шунинг учун уларга нисбатан мулойимроқ бўлган «фалсафа олди» (предфилософия) атамасини қўллаш лозим².
Диний-афсонавий тасаввурлар фалсафанинг маънавий манбаларидан биридирлар. Улар фалсафадан олдин дунёқарашнинг кўпроқ илк шакллари сифатида вужудга келган эдилар. Афсоналар ўз жойини фалсафага берганлигига қарамасдан, улар орасида ворислик мавжуд. Ва, бу энг аввало, дунёқарашга алоқадор бўлган мазмуннинг ўзини борлиги билан белгиланади.
Диний-афсонавий тасаввурлар билан бир қаторда, бошқа бир маънавий замин тажрибавий билимлар ва илм-фан куртаклари (риёзиёт, астрономия, табобат, ер ишлари ҳақидаги билимлар, металлургия, жуғрофия) ва бу босқич доирасида шаклланаётган таҳлилий тафаккур эди.
Афсонавий қарашлардан фарқли ўлароқ, фалсафий дунёқараш субъектив ва объектив нарсани фарқлашдан бошланади. Шунинг учун биринчи файласуфларнинг дунёга нисбатан муносабатлари «Мен-эмас», «У» га қаратилган бўлиб, ташқи, шахсдан юқори турувчи (коинотга, табиатга), инсон дунёсига қарама-қарши ва ундан мустақил бўлган дунёга қаратилган эди.
Инсон фалсафага биринчи қадамни шунда қўйдики, уруғчиликнинг афсонавий қарашларининг мустаҳкамлигига шубҳа билдириб, фикр қила бошлади. У ижод қилган манзара энди жамоа ижоди бўлмасдан, балки файласуф – мутафаккирнинг якка олинган онгининг маҳсули эди. Бу йўлда саволлар бериб ва унга жавоблар топишга интилиб, инсон турмуш тажрибалари, урф-одатлари, ҳаммага тушунарли тасаввурлар уфқидан кўтарилиб, хулоса ва назарий қурилмалар соҳасига қадам қўйди. Фалсафа ана шундан бошлаб шакллана бошлади.