Huvaydo "Rohati dil" dostoni

Huvaydoning tasavvufiy qarashlari shakllanishida, shubhassiz, jamiyat hayotida ro‘y bergan muhim o‘zgrishlar, ijtimoiy-siyosiy, ma’naviy-axloqiy tanazzul asoratlari, bir tomondan, zulm va adolatsizliklar, toj-taxt urushlarining avj olishi, ikkinchi tomondan, jamiyat taqdiri uchun mas’ul bo‘lgan ilm-ma’rifat ahllarining molu dunyoga xirs qo‘yishi, odamlar o‘rtasida riyokorlik, yolg‘onchilik, ta’magirlik, manmanlik, kibr, xasadgo‘ylik singari illatlarning kuchayishi, uchinchidan, jaholatga qarshi jaholat bilan kuravshishning ayanchli oqibatlari kuchli ta’sir ko‘rsatgan.

Ma’lumki, Huvaydo Boborahim Mashrabning kichik zamondoshi, bir xil tarixiy muhitda yashab ijod qilgan mutafakkir edi. Biroq Huvaydo jamiyat duch kelgan og‘ir va murakkab muammolarni hal etishda Boborahim Mashrab yo‘lidan bormadi. Balki Bahouddin Naqshband, Ahmad Yassaviy, So‘fi Ollohyor yo‘lini – sunniy tasavvuf yo‘lini tanladi.

• Ma’lumki, Huvaydo Boborahim Mashrabning kichik zamondoshi, bir xil tarixiy muhitda yashab ijod qilgan mutafakkir edi. Biroq Huvaydo jamiyat duch kelgan og‘ir va murakkab muammolarni hal etishda Boborahim Mashrab yo‘lidan bormadi. Balki Bahouddin Naqshband, Ahmad Yassaviy, So‘fi Ollohyor yo‘lini – sunniy tasavvuf yo‘lini tanladi.
• Huvaydo shaxsining shakllanishi XVIII asrda Sharq xalqlari, jumladan, O‘rta Osiyo xalqlari ma’naviy hayotida qadriyatlar tizimining o‘zgarishi, jahonda ro‘y berayotgan ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy o‘zgarishlarning asta-sekin Turkistonga kirib kelishi, diniy e’tiqodning kuchsizlanishi, oq zulm va adolatsizliklarning avj olishi davriga to‘g‘ri keldi.
• Huvaydo iste’dodli mutasavvif shoir, ijodkor mutafakkir din arbobi, avom xalqning rahnamosi sifatida jamiyat va xalq manfaatlarini muqaddas deb biladigan, Haq va xalqqa sadoqatli komil inson shaxsini shakllantirish uchun haqparast emas, balki dnyoparast bo‘lib borayotgan jmiyatning yuqori qatllami – ahli xoslar (mullolar, xojalar, mansabdorlar o‘rtasida Ollohning yo‘lida toju taxtidan voz kechgan va darveshlik yo‘lini tanlagan Ibrohim Adham singari so‘fiylar himmati va mardligini ibrat qilib ko‘rsatdi; oddiy avom o‘rtasida esa islom dini g‘oyalarini keng targ‘ib etishga intildi. O‘zi yashab turgan davr xususiyatlaridan kelib chiqib, ayni bir vaqtda ham diniy, ham tasavvufiy g‘oyalarni rivojlantirishga, tasavvufning malomatiya, qodiriya, kubroviya singari tariqatlari g‘oyalarini uyg‘unlashtirishga, ham majoziy, ham ilohiy ishqni ulug‘lashga, bu dunyodagi xayrli, savobli amallar uchun narigi dunyoda beriladigan mukofotlar evaziga bu dunyo muammolarini oqilona hal etishga umid bog‘ladi.