Samarqand iqtisodiyot va servis instituti servis va turizm fa

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

 

4 

1. Iqtisodiyotni boshqarish va tartibga solishda davlatning roli 

 

Bozor munosabatlariga asoslangan mamlakatlarda iqtisodiyotni tartibga 

solish borasida davlat muhim vazifalarni bajaradi. Davlat iqtisodiyotga faol 

aralashib, bozor mexanizmining amal qilishiga ko`maklashadi, raqobatchilik 

muhitini yaratib, aholini salbiy oqibatlardan himoyalash chora-tadbirlarini ko`radi. 

Bozor iqtisodiyotini davlat tomonidan tartibga solishdan ko`zlangan asosiy maqsad 

bozor munosabatlarini muayyan va ma`lum yo`nalishlar asosida rivojlantirib, 

iqtisodiy taraqqiyot sur`atlarini jadallashtirish va aholi turmush darajasini oshirish 

choralarini ko`rishdan  iboratdir. 

 

 

 

 

 

 Rejali iqtisodiyot tizimidan xalos bo`lgan O`zbekiston Respublikasida 

ijtimoiy yo`naltirilgan bozor iqtisodiyotini shakllantirish davlatning bosh vazifasi 

hisoblanadi. Shu munosabat bilan o`tkazilayotgan iqtisodiy islohotlar jarayonini 

davlat bosh islohotchi sifatida boshqarib bormoqda. O`zbekiston Respublikasi 

Prezidenti I. Karimov: “Murakkab o`tish davrida davlatning o`zi bosh islohotchi 

bo`lishi zarur. Davlat butun xalqning manfaatlarini ko`zlab, islohotlar jarayonining 

tashabbuskori bo`lishi, iqtisodiy taraqqiyotning etakchi yo`nalishlarini belgilashi, 

iqtisodiyotda, ijtimoiy sohada va suveren davlatimizning ijtimoiy-siyosiy hayotida 

tub o`zgarishlarni amalga oshirish siyosatini ishlab chiqishi va izchil ruyobga 

chiqarishi kerak”, –

 

deb ta`kidlagan edi.  

 

 

 

 

 

 

Davlatimizning bozor iqtisodiyotini tartibga solish bo`yicha rivojlangan 

mamlakatlarda hozirgacha to`plangan boy tajribalarni o`rganishi va ularni 

respublikamizning o`ziga xos xususiyatlarini e`tiborga olgan holda tadbiq 

etishining maqsadga muvofiqligi bugungi kunda hech kimda shubha tug`dirmaydi. 

 

 

 

 

 

 

---

 

5 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Bozor munosabatlari sharoitida  baho  (narx)lar iqtisodiyotni tartibga 

solishning muhim vositasi bo`lib xizmat qiladi. Bunda baho bozor pasangisi, 

regulyatori bo`lib, ikki asosiy vazifani bajaradi. Birinchidan, u resurslar, tovarlar 

va xizmatlar iste`molini cheklaydi va ikkinchidan, tovar ishlab chiqarish (xizmat 

ko`rsatish) uchun rag`bat vazifasini o`taydi.  

 

 

 

 

 

Ishlab chiqarish jarayonida iste`mol tovarlari, ko`rsatiladigan xizmatlar 

qanchalik kamyob bo`lsa, ularning bahosi shunchalik yuqori bo`lib, shunga 

muvofiq ravishda ularni xarid qilish cheklangan bo`ladi. Boshqacha aytganda, 

tovarlar va xizmatlar ularning narxlariga binoan iste`mol qilinadi, taqsimlanadi va 

qayta taqsimlanadi.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Narxlarning o`zgarib turishi, ya`ni ko`tarilib yoki pasayib turishi ishlab 

chiqaruvchilarning xatti-harakatiga ta`sir ko`rsatadi. Binobarin, biron-bir tovar 

(xizmat) narxining o`sishi, uni ishlab chiqarish hajmining ko`payishiga, ushbu 

tarmoqqa muayyan tovar bozoriga yangi ishlab chiqaruvchilarning kirib kelishiga 

sabab bo`ladi. Bozor iqtisodiyotida faqat foyda olishni ta`minlaydigan tovarlar 

(xizmatlar) ishlab chiqariladi. Ishlab chiqaruvchi uchun foyda keltirmaydigan 

tovarlar (xizmatlar) ishlab chiqarilmaydi. Muayyan tovar narxining pasayishi, uni 

ishlab chiqarish foydani ta`minlay olmay qolganligidan dalolat beradi. Bunday 

tovarlarni ishlab chiqarish kamayib boradi, ushbu tarmoq va bozorni ishlab 

chiqaruvchilar tark eta boshlaydilar. Demak, narxning bozor pasangisi, regulyatori 

1-rasm. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga 

Solishning asosiy yo’anishlari 

---

 

6 

vazifasini o`tashi tufayli ishlab chiqaruvchilar foydasiz yoki kam foyda 

keltiradigan tarmoqdan yuqori foyda keltiradigan tarmoqqa, sohaga o`tib turadi. 

YUqori foyda keltirayotgan tarmoq yoki bozorlardagi iqtisodiy sub`ektlar 

o`zgalarning kirib kelishiga to`sqinlik qiladilar. Iqtisodiy sub`ektlar aniq tovarlar 

bozorida o`z mavqelarini saqlash, mustahkamlash, yaxshilash maqsadlarida o`zaro 

raqobatga kirishadilar. Ko`p sonli o`zaro raqobatlashuvchi iqtisodiy sub`ektlarning 

faoliyati natijasida bozor munosabati buzilib, undagi talab va taklif o`rtasida 

nomutanosiblik paydo bo`ladi. Bu nomutanosiblik ishlab chiqarish bilan iste`mol 

o`rtasidagi ziddiyatda o`z ifodasini topadi. Ijtimoiy ishlab chiqarish ijtimoiy 

iste`molga nisbatan o`sib ketishi natijasida davriy  tanglik paydo bo`lishi mumkin. 

Boshqacha qilib aytganda, bozor mexanizmi bozordagi muvozanatni muttasil 

saqlab turishga qodir bo`lmay qoladi. Ana shu holat iqtisodiyotni tartibga 

solishning bozor mexanizmidan tashqari davlat mexanizmiga zarurat tug`diradi. 

Davlat iqtisodiyotni tartibga solishning bozor mexanizmi to`liq bajara olmagan 

vazifalarni o`z zimmasiga oladi. 

 

 

 

 

 

Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning asosiy maqsadi iqtisodiy 

muvozanatga erishish asosida tushkunlik va tanglikning oldini olish, ijtimoiy 

ishlab chiqarishning barqaror o`sishini ta`minlash, milliy iqtisodiyot ravnaqi uchun 

imkoniyatlar yaratish va aholini ijtimoiy  muhofaza qilish choralarini amalga 

oshirishdir. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishda bozor mexanizmining 

samarali ishlashi uchun sharoit yaratish muhim ahamiyat kasb etadi. Shuning 

uchun davlat raqobatni rag`batlantirish orqali bozor tizimini saqlashni o`z 

zimmasiga oladi. Chunki erkin tadbirkorlik va uni boshqaruvchi talab va taklif 

qonunlarining amal qilishi ko`p jihatdan raqobatga bog`liq bo`ladi. Raqobatchilik 

muhitini rag`batlantirish va himoya qilishning davlat mexanizmi quyidagilarni 

nazarda tutadi: 

  -iqtisodiy sub`ektlarning faoliyat qoidalarini belgilash;  

 

 

 

-aholini bozor sharoitlari, iqtisodiyotning holati to`g`risidagi axborotlardan 

xabardor qilish;  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

-iqtisodiyot sub`ektlari o`rtasidagi baxs va ziddiyatlarni hal qilishga 

ko`maklashish chora-tadbirlarini amalga oshirish.  

 

 

 

 

Bozor mexanizmi xususiy tadbirkorlar uchun foyda kelishini ta`minlaydigan 

tovar va xizmatlarni ishlab chiqarishni rag`batlantiradi. Ammo jamiyat taraqqiyoti 

uchun zarur bo`lgan, aholining ko`pchiligi foydalanadigan ijtimoiy tovarlar va 

---

 

7 

xizmatlar xususiy tadbirkorlik doirasida ishlab chiqarilishi mumkin emas. Bunday 

ijtimoiy tovarlar va xizmatlarga: maktablar, yo`llar, yong`indan himoya qilish, 

mudofaa, milliy xavfsizlik va boshqalar kiradi. Binobarin, ularni ishlab chiqarishni 

va ulardan foydalanishni davlatning o`zi tashkil qilishi, tartibga solishi zarur 

bo`ladi.  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Iqtisodiyotni tartibga solishning davlat  mexanizmini taqozo etuvchi 

sabablardan biri aholini inson salomatligiga va tabiatga ziyon etkazuvchi 

omillardan himoya qilish zaruratidir. Masalaning mohiyati shundaki, bozor 

iqtisodiyoti sharoitida har qanday xo`jalik yurituvchi tadbirkor, avvalo, o`zini 

o`ylaydi, o`z manfaati yo`lida faoliyat ko`rsatadi. Bu faoliyat ayrim hollarda 

tabiatga yoki inson salomatligiga ziyon etkazishi, davlat manfaatlariga zid kelishi 

mumkin. Bunday holatlar ham iqtisodiyotga davlatning aralashuvini, ko`p sonli 

tadbirkorlarning  manfaatlarini  barcha  jamiyat  a`zolari  manfaatlariga 

mushtarakligini ta`minlash choralarini ko`rishni taqozo etadi.  

 

 

Xo`sh, davlat iqtisodiyotni qanday vositalar yordamida tartibga soladi? 

Buning uchun davlat ixtiyorida turli xil huquqiy va iqtisodiy vositalar mavjud 

bo`lib, ulardan konkret vaziyat va vazifalardan kelib chiqib foydalaniladi.

 

Iqtisodiyotni tartibga solishning eng muhim va asosiy vositasi amaldagi 

qonunchilik hisoblanadi. Mamlakatimizda qonun ustivorligi, ya`ni uning barcha 

uchun bab-baravar kuchga ega ekanligi va unga barcha xo`jalik yurituvchi 

sub`ektlarning so`zsiz amal qilishi shart ekanini yana bir bor ta`kidlab o`tish zarur. 

Hozirga qadar iqtisodiy hayotga taalluqli bo`lgan yuzlab qonunlarning qabul 

qilingani iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning huquqiy asoslarini 

belgilab beradi.  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Shu bilan birgalikda davlat ixtiyorida bir qator moliyaviy, ya`ni iqtisodiy 

vositalar ham mavjudki, ular yordamida davlat xo`jalik yurituvchi sub`ektlarning 

manfaatlariga bevosita ta`sir ko`rsata oladi. Soliqlar, sanatsiya va subsidiyalar ana 

shunday vositalarga kiradi.  

 

 

 

 

 

 

Soliqlar davlat tomonidan iqtisodiyotni tartibga solishning eng kuchli va 

ta`sirchan vositasi hisoblanadi. Ular har qanday ishlab chiqarish xarajatlari 

tarkibiga kiritiladi. Shuning uchun soliq stavkasi ko`tarilsa, korxona (firma) 

foydasi kamayadi va aksincha, bu stavkalar kamaysa, olinayotgan foyda ko`payadi. 

Demak, tovar ishlab chiqaruvchilarning moddiy manfaatdorligi ko`p jihatdan 

undirilayotgan soliqlar stavkasiga bevosita bog`liq. Soliqlar stavkasini oshirish 

yoki kamaytirish orqali muayyan ishlab chiqarish tarmoqlari rivojini 

sekinlashtirish (hatto to`xtatish), boshqa tarmoqlar rivojini esa rag`batlantirish 

mumkin.  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning moliyaviy vositalaridan 

biri