Кон жинсларининг физика-кимёвий хусусиятлари. Улардан кон жинсларининг ҳаракатини белгилаб берувчи асосийлари қуйидагилардир: эрувчанлик, эгилувчанлик, консистенция, бўртиши ва сувга чидамлилиги.
Кон жинсларининг эрувчанлиги деб уларнинг ер ости ёк ер усти сувлари таъсири остида эриш қобилиятига айтилади. Эриш жараёнида сувнинг молекулалари минералларнинг панжарасини бузади, панжарадаги ионлар сувли эритма ҳосил қилиб сувга ўтади, ва бунинг натижасида жинслар турли ўлчамдаги бўшлиқларни ҳосил қилади. Якуний натижада минралларнинг бир қисмининг эриши жинснинг пишиқлигининг пасайишига ва сув ўтказувчанлигининг ошишига олиб келади.
Барча турдаги кон жинслари эрувчанликка эга, бироқ массив турғунлигининг амалий аҳамияти фақат галоидли ва карбонатли минераллар таркибидаги жинсларнинг эрувчанлигига эга бўлади. Бундай жинсларнинг эрувчанлиги ҳарорат, босимнинг ортиши ва уларнинг қўшилувчан минерал заррачалари ўлчамларининг пасайиши билан ортади. Карбонатли минералларнинг эрувчанлиги ер ости сувларида карбонат ангидрид гази мавжуд бўлганда кескин равшда ортади.
Эгилувчанлик – бу жинснинг ташқи шароитлар таъсири остида бузилмасдан ёки узилмасдан ўз шаклини ўзгартириш ва уни ташқи кучлар ҳаракати бартараф этилгандан сўнг сқлаб қолиш қобилиятидир. Бундай хусусиятлар намлик чегаралари турлича бўлганда лойли заррачаларнинг маълум миқдоридан иборат бўлган жинсларда кузатилади. Ушбу чегаралар эгилувчанлик чегаралари деб аталади. Устки эгилувчанликчегараси жинс ўзининг эгилувчанлик хусусиятларини йўқотиб, жорий ҳолатга ўтадиган намликни намоён этади. Пастки эгилувчанликчегараси эса жинс яхлитлилигини (ёйилиш чегарасини) бузмасдан деформацияланиши мумкин бўлган минимал намликни тавсифлайди. Оқувчанлик ва ёйиш чегараларидаги намлик чегаралари ўртасидаги фарқ эгилувчанлик рақами (кўрсатгичи) деб аталади ва қуйидаги формула бўйича аниқланади:
Лойли жинсларнинг консистенцияситашқи механикавий таъсир ёки ўзининг оғирлик кучи таъсири остида улар заррачалари ҳаракатланувчанлик даражаси билан аниқланади.Консистенциянинг қаттиқ, эгилувчан, ҳамда оралиқ кабиучта асосий шакли қабул қилинган.
Боғланма жинслар консистенциясини баҳолаш учун, амалиётда қуйидаги формула бўйича аниқланадиган консистенця кўрсатгичи қабул қилинган:
бўлса - жинслар қаттиқ жинсларга, бўлса - эгилувчанларга, бўлса –жорийларга киради.
Бўртиш – лойли кон жинсларининг улар сув билан тўйинтирилганда ҳажмини ошириш хусусияти.
У юқори солиштирма юзага эга бўлган гидрофил минералларнинг мавжудлиги билан боғлиқ, ва кон жинсида суст боғланган сув ҳосил бўлишига сабаб бўлади.
Кон жинсларининг бўртишга бўлган қобилияти қуйидаги кўрсатгичлар билан тавсифланади:
Бунда - тегишинча намунанинг бўртишгача ва ундан кейинги баландлиги, мм;
- тегишинча қуруқ намунанинг ва бўртган намунанинг массаси, г;
- жинснинг бўртиш жараёнида ҳажмли деформациялар бўлмаганда ривожланадиган бўртиш босими билан .
Бўртувчанлик – юмшоқ боғланувчан жинслар билан юзага келадиган, карьерлардаги қияликлар турғунлиги таҳлил қилинганда ҳисобга олиш арур бўлган муҳим хусусият.
Сувга чидамлилик – кон жинсларининг сув билан ўзаро боғланганда механикавий пишиқлиоини сақлаб қолиш қобилияти. Сув ўтказувчанлик ҳўлланиш ва юмшалиш билан тавсифланади.
Ҳўлланиш– кон жинсларининг тинч сув билан ўзаро муносабатида ўзининг боғланувчанлигини йўқотиш ва юмшоқ массага айланиш қобилияти тушунилади. Миқдорий жиҳатдан ҳўлланиш сувга жойлаштирилган тоҳ жинси намунаси ҳўл бўлоиб қоладиган, ўзининг боғланувчалгинини йўқотадиган ва структуравий элементларга парчаланш вақти баҳоланади. Агар намуналар босим остида турган бўлса, ҳўлланиш вақти сезиларли даражада камаяди.
Юмшалиш – қияликлар кон жинсларининг сув билан тўйинтирилганда мустаҳкамлигини пасайтириш қобилияти. У жинснинг сувга тўйинган ва юмшалиш коэффициенти қуруқ ҳаво ҳолатида бир ўқли сиқилишига вақтинчалик қаршилиги нисбатини намоён этувчи юмшалиши билан тавсифланади, яъни
Ушбу аломати бўйича қияликлар кон жинслари юмшатувчи ва юмшатмайдиган турларга.
Ювилувчанлик – кон жинсларининг сувнинг юзаси бўйлаб ҳаракатланадиган агрегатлари ёки элементар минерал заррачаларини бера олиш қобилияти. Ушбу хусусиятни тавсифлаш учун икки кўрсатгичдан фойдаланилади: сув оқимини ювувчи тезлигини ва ювилиш жадаллиги (мазкур ювилиш тезлигида ювилган қатламнинг ўртача қалинлигининг ювилиш узоқлигига нисбати ). Боғланма ва алоҳида доначали майда ва ингичка доначали кон жинслари анча кескин ювилади.
