Олмалиқ филиали Кафедра

Массивда кон жинсларининг ҳаракатини белгилаб берувчи хусусиятлар.
Массивнинг ҳолати баҳоланганда унинг жинсларининг қўшилувчанлик хусусиятларини ҳисобга олиш муҳим саналади. Муҳандислик геолгиясининг замонавий тушунчаларига кўра, ушбу хусусиятлар физикавий, физика-кимёвий ва физика-механикавий турларга ажратилади. Кончилик фанида кўрсатиб ўтилган хусусиятларни физика-техникавий деб аташ қабул қилинган.
Кон жинсларининг физикавий хусусиятлари– намлик, зичлик, сув ўтказувчанлик, электрли ва магнитли. Массивларнинг турғунлигига, зичлик, сув ўтказувчанлик, иссиқлик хусусиятларидан эса – совуққа чидамлиликбевосита алоқага эга.
Намлик W – жинсдаги сув массасининг қуруқ жинс массасига нисбати (105…107⁰С ҳарорада). Агар намлик кон жинсларининг табиий жошлашув шароитларида аниқланадиган бўлса, унда у табиийсига мос келади. Намлик – ўта муҳим кўрсатгич бўлиб, боғланма жинсларнинг пишиқлигини, уларнинг карьерлар ва уйимлар қияликларидаги ҳаракатини белгилаб беради. Қуруқ лойли жинслар ўзини қаттиқ жисмлар каби тутади. Намликнинг ортиб бориши билан, аста-секин уларнинг пишиқлиги пасаяди, ва юмшоқ ҳолатга ўтади, намлик кучли бўлганда эса – жорий ҳолатга ўтади, яъни уни тўлиқ йўқотади.
Қумли жинсларда намлик фақат майда доначали ва лойли турларининг пишиқликка ва турғунлигига таъсир кўрсатади. Ўртача- ва йирик доначали қумларнинг пишиқлиги деярли пишиқлилига боғлиқ эмас.
Зичлик – кон жинси массасининг эгаллаб турган ҳажмга нисбатининг катталиги. Ҳар қандай жинс қаттиқ минерал заррачалардан ва ҳаво (газлар) ёки сув билан тўлдирилиши мумкин бўлган улар оралиғида жойлашган бўшлиқлардан (ғоваклардан) ташкил топганлиги сабабли, қаттиқ заррачаларнинг, табиий кон жинси (табиий намликка эга бўлган), қуруқ жисмли (скелет) намликларига ажратилади.
Қаттиқ заррачаларнинг зичлиги жинснинг минералогик таркибига боғлиқ ва оғир минераллар таркибининг ортиб бориши билаш ошади. Бир хил минераллардан ташкил топган жинслар қаттиқ заррачаларининг зичлиги, ғоваклилик ва намликка бир хилда боғлиқ эмас. Ушбу кўрсатгич кўплаб кон жинслари учун 2500--- 2800 кг/м доирасида ўзгаради, алоҳида типлари учун эса: қумлар учун 2660 кг/м; қумлоқ тупроқ учун - 2700 кг/м, қумоқ тупроқ учун – 2710 ва лойлар учун - 2740 кг/м доимий бўлиши етарли ҳисобланади. Шунингдек, табиий жинснинг зичлиги ва қуруқ жинснинг зичлигига ажратилади.
Сув ўтказувчанлик – кон жинсларининг босим тушиб кетганда ўтказиш қобилияти. Кон жинсларида сув асосан ламинар оқим режимида ҳаракатланади ва линявий фильтрланиш қонунига - Дарси қонунига бўйсинади. Унинг оқимининг тезлиги формуласи бўйича аниқланади, бунда -фильтрланиш тезлиги: k – фильтрланиш коэффициенти, I – босим градиенти (фильтрланиш L йўлининг узунлигига оқим ҳаракати йўналиши бўйича икки нуқта орасидаги босимлар фарқининг нисбатига тенг, яъни ). Ушбу ифодадан кўриниб турибдики, сув ўтказувчанликни тавсифловчи фильтрлаш k коэфифициенти, босим градиенти I=1 бўлганда фильтрлаш тезлигига тенг ва кўпинча турли ўлчамдаги м/сут тезлигига эга бўлади.
Коэффициент катталиги ғовакли бўшлиқнинг геометрик параметрларига боғлиқ ва ғоваклар ўлчамлари катталашиб бориши билан ортиб боради.
Совуққа чидамлилиги – кон жинсларининг салбий ҳароратлар таъсирига қаршилик кўрсата олиш қобилияти. Кон жинсларига паст ҳарорат таъсир қилганда икки сабаб таъсири остида: биринчиси қўшилувчан минералларнинг ҳажмли кенгайиши коэффициентлари ҳисобига юзага келадиган ички кучланишлар сабабли; иккинчиси эса – кон жинслари ғовакларида мавжуд бўлган музлаб қоладиган сувнинг емирувчи таъсири натижасида, уларнинг пишиқлиги пасаяди.
Майда доначалардан иборат бўлган қаттиқ боғланмали зич жинслари юқори совуққа чидамлилик тавсифига, намлик даражасига эга бўлган очиқ ғовакли йирик доначали жинслар эса – анча паст совуққа чидамлилик тавсифларига эга бўлади. Бошқа барча шароитларда кон жинсларининг совуққа чидамлилилиги ҳароратнинг ўзгариш тезлигининг ортиб бориши билан кескин пасаяди.