5-Lekciya: taw jinislari h’A’m minerallar

Kelip shig’iwi. Galogen (duzli) jinislar tiykarinan evaporit suw basseynlerinde tikkeley ximiyaliq sho’kpege o’tiw arqali payda boladi (34-su’wret). Vulkan atiliwinda da ju’zege keledi.

isletiliwi. As duzi sulfat kislota, xlor h’a’m barliq natriyli duzlar: sulfat, soda, altin ku’kirtli natr h’a’mde natriy metalin aliw ushin shiyki zat sipatinda ken’ paydalaniladi. Bunnan tisqari, as duzi keramikada, sabin aliwda, aziq-awqat sanaatinda, metallurgiyada h’a’m meditsinada qollaniladi.

Silvinittin’ tiniq kristallari spektrograflar h’a’m basqa a’sbaplardin’ optik sistemalarinda qollaniladi. Tiykarg’i bo’limi kaliyli to’ginler islep shig’ariwda paydalaniladi.

Kaustobiolitler. Neft h’a’m gaz, ko’mir h’a’m janiwshi slanetsler h’a’mde basqa ta’biyiy organikaliq birikpeler Jer qirtisinda mineral jaratilislardin’ o’z aldina toparin payda qiladi. Olardi janiwshi paydali qazilmalar yaki kaustobiolitler de delinedi (grekshe - «kausto» - janiwshi, «bios» - tirishilik, «litos» - tosh). Olar birlemshi derek - tiri organizmlerdin’ qaldig’inan ibarat bolg’an organikaliq zatlardin’ qayta o’zgeriwi na’tiyjesinde ju’zege kelgen.

Barliq janiwshi paydali qazilmalar eki iri: ko’mir h’a’m neft qatarina bo’linedi. Birinshi topar tiykarinan organikaliq ugleroddan, ekinshisi bolsa uglevodorodtan quralg’an.

Organikaliq uglerodli kaustobiolitler. Organikaliq uglerodli kaustobiolitlerge torf, sapropel, janiwshi slanetsler h’a’m ko’mir kiredi.

Torf batpaqliqlarinda payda boladi. Batpaqliq o’simlikleri (mox, otlar) qurip, batpaqliqtin’ kislorodsiz tu’bine sho’gedi h’a’m bakteriyalar ja’rdeminde bo’leklenedi.

Uglevodorodli kaustobiolitler. Neft quraminda uglerod (83-87%), vodorod (12-14%) h’a’m kislorod (1,5%) bolip, olardin’ mug’dari kem o’zgeredi. Ko’mir qatarindag’i kaustobiolitlerde bolsa komponentlerdin’ mug’darli o’zgeriwi sezilerli da’rejede boladi.

Neft toplaniwinin’ geologiyaliq sharayatlari h’a’r qiyli. Ol qumlar, qumtaslar, alevrolitlar, h’a’ktaslar h’a’m basqa gewikli h’a’mde jariqli jinislardag’i bosliqlarda toplanadi.

Qatti bitumlar nefttin’ o’zgergen (oksidlengen) o’nimleri bolip, neftgazli oblastlarinda ushiraydi. Neft oksidleniwinin’ birinshi basqishinda malta h’a’m kir, keyingi basqishinda bolsa asfalt h’a’m ozokerit payda boladi.

Kelip shig’iwi. Organikaliq uglerodli kaustobiolitler o’simlik qaldiqlarinin’ shiriwi h’a’m keyingi qayta o’zgeriwi saldarinan payda boladi. Neft h’a’m gaz de organikaliq zatlardin’ belgili bir sharayatlarda qayta o’zgeriwi saldarinan ju’zege keledi.

isletiliwi. Torf jergilikli janilg’i h’a’m ta’biyiy to’gin sipatinda isletiledi. Ko’mir janilg’i sipatinda, metal eritiwde, ximiya sanaatinda shiyki zat sipatinda qollaniladi. Jasalma mum (tserezina) tayarlawda, gezlemelerge sin’diriwde (brezent), meditsinada h’a’m basqalarda paydalaniladi. Neftten benzin, kerosin, solyarka h’a’m basqa ko’plep o’nimler alinadi. Janiwshi gazlar janilg’i sipatinda h’a’m tu’rli sintetikaliq materiallar: plastik massa, jasalma tolalar h’a’m basqalar aliw ushin isletiledi.

Allitli jinislar. Allitli (alyuminiyli) jinislar ayirim jag’daylarda Fe oksidleri mug’dari joqari bolg’an A1 gidroksidlerinen quralg’an boladi. Olar mug’dari o’zgeriwshi tu’rli minerallardin’ - alyuminiy gidrooksidleri: gidraargillit (gibbsit), diaspor, bёmit aralaspasinan ibarat. Alyuminiy oksidlerinin’ mug’dari ayirim jag’daylarda 30-50 % ti quraydi. Allitli (alyuminiyli) jinislarda qosimshalar: temir oksidleri (10-30, bazida 50% ke), shamozit, amorf kremnezёm, kaolinit, kaltsiy h’a’m magniy karbonatlari h’a’mde bo’lekli minerallar - kvarts, dala shpatlari, muskovit, rutil h’a’m basqalar ken’ orin tutadi.

Olardin’ ren’i temir oksidlar mug’darina baylanisli h’alda aq, oxrata’rizli-sari, qon’ir boliwi mu’mkin. Struktura - teksturali ta’repten olar mikro danali qatti yaki gilge uqsag’an bwshoq boliwi mu’mkin.

Bul topardag’i jinislardin’ en’ tiykarg’ilarinan biri boksitler esaplanadi.