Kirisiw. Janiwshi gazler Jobasi

-lekciya
	Pán atı	sáne	Sabaq turi	Kórip shıgıldı
1	Gaz táminati sistemalari

Kirisiw. Janiwshi gazler
Jobasi;

1. 
   Gazlerdiń qurami hám qásiyetleri
   

2. 
   Gazlerdiń fizikaliq hám ximiyaliq korsetkishleri
   

3. 
   Gazdiń tigizligin aniqlaw
   

4. 
   Gazdiń issiliq beriw qábileti
   

5. 
   Gaz janilgisina qoyilatin talaplar
   

Gazlerdiń qurami hám qásiyetleri

Hár qanday gaz janar mayı bir qansha ápiwayı gazlardan quralgan boladı. Bul gazler eki bólekke bólinedi: janiwshi gazlar hám janbaytugin gazlar. Janiwshi gazlar qatarına vodorod (H₂), uglerod oksidi (CO), metan (CH₄), etan (C₂H₆), propan (C₃H₈), Butan (C₄H₁₀ ), pentan (C₅H₁₂) hám basqa salmaqli uglevodorodlar hám de vodorod sulfid (H₂S) kiredi. Gazdıń janbaytugın bólegine karbonat angidrid (CO₂), azot (N₂), kislorod (O₂) hám suw puwi (H₂O) kiredi. Yonuvchi gazlardıń eń jeńili vodorod (H₂ ) bolıp, onıń ıssılıq beriw qábileti - 10800 kJ/m³. Bul gaz hawadan jeńil, reńi hám iysi joq. Bul gaz, tiykarınan, jasalma gazlarda kóp ushraydı. Uglerod oksidiniń ıssılıq beriw qábileti - 12640 kJ/m³. Bul gaz ogada uwlı zatlı bolıp, ugleroddıń shala janıwı nátiyjesinde payda boladı. Bul gaz, tiykarınan, jasalma gazlar quramında boladı. Bunnan tısqarı, hár qanday janar maydıń shala janıwı nátiyjesinde de payda boladı. Metan gazı (CH₄), tiykarınan, tábiy gazlardıń tiykargı bólegin quraydı. Onıń ıssılıq beriw qábileti - 35840 kJ/m3. Bul gazdıń na reńi hám na hidi bar. Ózi zıyansiz. Metan gazı tábiy gazlardıń 90 - 98% ini uyımlastırıwı múmkin. Etan (C₂H₆), propan (C₃H₈), Butan (C₄H₁₀ ) hám basqa uglevodorodlar da yonuvchi gazlar bolıp, olar, tiykarınan, metan gazı qatnasqan tábiy gazlar quramında ushraydı. Olardan tısqarı, tábiy hám joldas gazlardıń quramında suw puwi, smola bóleksheleri, shań, ammiak, vodorod, vodorod sulfid ushırasıp turadı. vodorod sulfid (H₂S) uwlı zatlı bolıp, adam organizmine kúshli tásir etedi. Bunnan tısqarı, gaz quramındagı suw puwi menen birikib, sulfat kislota payda etedi hám gaz trubalarınıń metalın, qazan hám de sanaat pechlarining metall bólimlerin yemirib, isten shıgaradı.Sol sebepli qarıydarlarga berilip atırgan gazdıń quramında vodorod sulfidning mugdarı 2% ten aspawı kerek.

Gazlerdegı zaharli zatlı elementlar

Gazlar quramında adam organizmine unamsız tásir etiwshi hám ólimge sebep bóliwshi uwlı zatlı gazlar bolıwı múmkin. Jasalma gazlarda kóbirek uwlı zatlaytuǵın elementlar boladı. Olar qatarına uglerod oksidi (CO), vodorod sulfidi (H₂S), uglerod sulfidi (CS₂) hám basqa gazlar kiredi. Olardan uglerod oksidi kúshli uwlı zatlaytuǵın element bolıp, qandıń kislorod uzatıw qábiletin jogatadı, nátiyjede adam uwlı zatlanıp o'ladi. Sol sebepli uglerod oksidi mugdarı xanada 0, 02 mg/l den aspawı kerek. Bul gaz, tiykarınan, jasalma gazlar quramında boladı,bunnan tısqarı, ol hár qanday janar maydıń shala janıwı nátiyjesinde payda boladı. vodorod sulfid (H₂S) jasalma gazlar menen bir qatarda tábiy gazlarda da ushraydı. vodorod sulfid kúshli uwlı zat bolıp, adam nerv tizi-mini tez isten shıgarıp, dem alıwı yamasa júrek urıwın toqtatadı hám ólimge júrgizedi. Bul gazdıń xana dagı konsentraciyası 0, 001 mg/l den kóp bolmawi kerek. Qala gaz tarmaqlarına beriletugın tábiy gaz quramında vodorod sulfid mugdarı hár 100 m³ ga 2 gr den aspawı kerek. Kommunal xojalıq qarıydarlarına jiberiletugın suyultirilgan gaz quramında bolsa 100 m³ de 5 gr den aspawı kerek.

Gazlardıń normal hám standart jagdayları

Hár qanday gazdıń jagdayı onıń basımı hám temperaturasına baylanıslı. Soǵan qaray gazdıń eki qıylı jagdayı bolıwı múmkin:

1. Normal jagday. Bunda gazdıń temperaturası - t = 0 C hám basımı - P= 760 mm sınap ústini. Bul jagday hár qanday injenerlik esap -kitaplarda isletiledi.

2. Standart jagday. Bunda gaz temperaturası - t =200C, basım - P= 760 mm sınap ústini. Isletilgen gaz ushin pul waqtinda janilgan gazdin kolemi standart jagdayga tomendegi formula jardeminde keltiriledi.

Bul jerde: Vc – o‘lchov asbobi ko‘rsatgan gaz sarfi (m3/soat); Pi –quvurdagi gazning absolut bosimi (ata); Ti – quvurdagi gazning absolut harorati (K); Rabs– atmosfera bosimi (Rabs=1 ata).

Kannen qazib alinatin tábiy gazdı qarıydarlarga jetkiziwden aldın onıń quramındagı kereksiz qosımshalardı ajıratıwımız hám zárúr bolsa ayrim qosımshalardı qosıwımızga tuwrı keledi. Yagnıy tábiy gazdı jıberiwge tayın jagdayga keltiriwimiz kerek boladı. Bul processda kondan qazib olinayotgan gaz quramındagı qum, karroziya ónimlerin, kondensatlar, suw bug'i hám sol sıyaqlı mexanik qo' shimchalardan tazalanadı. Keri jagdayda gaz tasılatugın quvir hám basqa úskenelerdi dárz ketiwine alıp kelip, bir qansha unamsız aqıbetlerdi keltirip shıgaradı. Tábiy gazlardı qarıydarlarga jıberiwden aldın onı qurıtıp, salmaqli uglevadorodlardan tazalawdan tısqarı, gaz hidini seziw ushın onıń quramına iyis penenberetugın ximiyalıq birikpeler, vodorodlar qosıw kerek boladı. Kóbinese tábiy gaz mugdarı kóp bolsa, onı tutınıwshılarga truba transport arqalı jetkezip beriledi. Barlıq tashilayotgan gaz mugdarın anıq biliwimiz ushın biz gaz trubaların esaplawdı biliwimiz zárúr bolıp tabıladı. Bgan tiykarınan gaz trubalarınıń texnologiyalıq esabı úlken áhmiyet kásip etip, ogan trubanıń gidravlik esabı da beredi. Ogan trubalarda basım jogalıp ketiwi, kompressorlar tiykarındagı aralıq trubalardı alternativ esapları, gaz trubalarınıń ótkezgishlik uqıplıyatini anıqlawtırıw kiredi. Sonday eken gaz trubaların esaplaw bizge qansha mugdardagı gaz tashilayotganini ańsat anıqlawımızga járdem beredi.
Tábiy gazlar karbonsuvchil hám nokarbonsuvchilardan shólkemlesken bolıp, tábiy gazlar qatlamda sap gaz jagdayında, neftda erigen halda hám suwda erigen halda dús keliwi múmkin. Tábiy gazlardıń ulıwma kórinisi C_n H_2n+2 ko'rinishidagi ańlatpadan anıqlanıp, metan gomologlari qatarında shólkemlesken boladı.
Tábiy gazlar quramındagı nokarbonsuvchil gazlardan azot (N₂), uglerod IV oksidi (C0₂), uglerod sulfida (H₂S), inert gazlardan argon Ar, geliy He, krypton Kr, ksinon Xe, merkaptanlar (R₅H) bolıwı múmkin. Tábiy gaz quramına kiretugın metan gaz gomolotlari C₄ dan C₄₁ gacha baladı. Yaǵnıy tómendegiler metan-CH₄, etan-C₂H₆, propan-C₃ H₈, Butan –C₄H₁₀. Sonday eken C₅ dan C₉ gacha suyıq elementlar, C₁₀ –C₂₀ quyuq hám C₂₀ dan joqarıları bolsa qattı elementlar esaplanadı. Tábiy gaz quramında eń jeńil suyıq, karbonsuvchilar erigen halda da dús keliwi múmkin. Bular C₅ dan C₉ gacha boladi , olar kondensatorlar dep ataladı. Quramında erigen kondensatorlar bolgan tábiy gaz kánlerdi gazkondensat kánleri dep júrgizemiz.
Tábiy gazlar olar quramındagı kompanentlar mugdarına qaray tómendegi klassifikaciyalarga bo liwimiz múmkin:

Metan mugdarına kóre (kólem mugdarına kóre %)

Júda kem metanli 0-30

Kem metanli 30 -70

Ortasha metanli 70-90

Joqarı metanli 90 -100

Awir gomologlar C₂₊ mugdarına kóre (kólem mugdarına kóre %)
Júda kem mugdarli 0-3;

Kem mugdarlı 3-10 ;

Ortasha mugdarlı 10- 30

Joqar mugdarli 30% ten joqari

Azot (N) mugdarina kóre (kólem esabında %)
Júda kem azotli 0-3;

Kem azotli 3-10 ;

Ortacha azotli 10 -30 ;

Joqarı azotli 30% ten joqarı.

Karbonat IV oksidli (CO₂) mugdarina kóre (kólem esabında %)
Júda kem mugdarli 0-3;

Kam mugdarli 3-10 ;

Ortasha mugdarlı 10 -30 ;

Joqarı mugdarlı 30% ten artıq.

Vodorod sulfidning mugdarına kóre (H ₂S) kólem esabında %

Altıngurgutsiz 0, 001 ge shekem

Kem altıngurgutli 0, 001-0, 3

ortasha altıngurgutli 0, 3-1, 0

Joqarı altıngurgutli 1 den artıq.

Tábiy gazlardıń bunday tolıq klassifikaciyalanıwına sebep, onıń quramındagı kompanentlarning mugdarına (kondensat CO₂) hám H₂S penen sıyaqlı elementlardıń mugdarına qaray konda tábiy gazdı tayarlaw imaratları hár túrlı boladı.