37
qayd qilish unga egalik qilish tarixi haqidagi axborotdan iborat bo‘ladi, bu esa uni
qalbakilashtirish imkoniyatini qattiq chegaralab qo‘yadi. Blokcheyn virtual valyuta
tizimlarida operatsiyalarni bajarish va ularning tarixini saqlash uchun qo‘llanadi.
Bitkoin
– mavjud virtualvalyutalar ichida birinchi
va eng keng tarqalgan
kriptovalyuta hisoblanadi va u bitkoin blokcheyni texnologiyasidan foydalanadi.
Virtual valyutalar kriptovalyutalarga mansub bo‘lmasligi va Blokcheyn
texnologiyasidan foydalanmasligi ham mumkin. Bunday virtual valyutalarga misol
qilib Yandeks-pul, Veb-mani (WebMoney) va Kivi-hamyonni (Qiwi) keltirishimiz
mumkin. Ko‘pchilik virtual valyutalar, kriptovalyutalar va blokcheyn atamalarini
adashtirib yuboradi va ularni sinonim sifatida qo‘llaydi, lekin bu faqat birinchi –
bitkoin uchun to‘g‘ridir. Gap shundaki, blokcheyn texnologiyasi
maxsus Bitkoin
uchun ishlab chiqilgan va ma’lum vaqt davomida boshqa hech qaerda
qo‘llanilmagan, hozir esa holat bunday emas. Blokcheyn texnologiyasi asosida
bitkoin kriptovalyutasi ixtiro qilingan va uni emissiya qilish boshlangan.
Blokcheyndan pul nominali nuqtai-nazaridan emas, balki davlat reestrlari yuritish
sohasida foydalanish umuman boshqa gap. Davlat sektorida blokli zanjirlar bilan
amalga oshirilgan tajribalar butun dunyo bo‘ylab tezlashib bormoqda.
AQSHda
sog‘liqni saqlash tizimi va boshqa bir qator tarmoqlarda, Shvetsiyada mulk
huquqini ro‘yxatdan o‘tkazishda, Buyuk Britaniyada pensiya ta’minoti sohasida
ham aynan shu yo‘lni, ya’ni blokcheyndan foydalanishni tanlagan. Bunday
loyihalarda davlatning risklari kriptovalyutalar yaratish bilan taqqoslaganda, ancha
pastroq darajada bo‘ladi.
Shu bilan birga, ulardan olinadigan ijtimoiy samara,
raqamli va oddiy iqtisodiyotga qo‘shiladigan hissa yuqori bo‘ladi. Masalan, hisob-
kitoblarga ko‘ra, faqat AQSHning o‘zida mulk huqiqini ro‘yxatdan o‘tkazish
sohasida blokcheyn joriy qilish yiliga 2-4 mlrd dollar tejashga imkon bergan
bo‘lardi. Bunda tejamkorlik operatsiyalar tezlashuvi bilan, demak, tijorat
sektorinnig rivojlanishi bilan birga kuzatiladi. Blokcheyn
texnologiyasi tobora
ko‘proq quyidagi sohalarda qo‘llanilmoqda: mualliflik huquqi, saylovchilar
ovozini hisoblash, tashabbus kraudfandingi, ijtimoiy obro‘-e’tibor, sug‘urta,
reklama, stavkalar va boshqa bir qancha sohalar. Texnologiyalar
va algoritmlar
38
mohiyatiga kirishib o‘tirmasdan, quyida blokcheyn texnologiyasining
boshqalaridan ajratib turadigan asosiy xusuyatlarini sanab o‘tamiz:
ma’lumotlar ko‘p marta takrorlangan bo‘lib, barcha qatnashchilar
tomonidan yaratilgan va qo‘llab-quvvatlanadigan taqsimlangan tarmoqda
saqlanadi, bu esa uni buzishni yoki o’zgartirishni amalga oshirishni imkonsiz qilib
qo‘yadi;
har bir qayd qilingan axborot o‘z tarixiga ega bo‘lib, bu axborotning kelib
chiqishi va uning haqiqiyligini tekshirishga imkon beradi;
ma’lumotlar to‘plamini tuzish xususiyatlari uni xakerlar hujumlariga yoki
g‘ayri qonuniy harakatlarga nisbatan chidamli qilib qo‘yadi.
Blokcheyn
texnologiyasining
sanab
o‘tilgan
xususiyatlari
kriptovalyutalarning asosiy xususiyati – ishonchlilikni ta’minlab beradi, ya’ni:
1. qalbakilashtirish imkonsizligi;
2. o‘g‘irlash imkonsizligi.
3. umumiy emissiya markazi yo‘qligi;
4. ochiq dasturiy kod mavjudligi;
5. tashqi tartibga solish yo‘qligi (dasturiy kodga kiritilganidan tashqari);
6. transchegaraviylik mavjudligi.
Ishonchlilikdan
tashqari, kriptovalyutalar foydalanuvchilarni foydalanish
qulayligi va tranzaksiya harajatlari minimalligi bilan ham o’ziga jalb qiladi.
Bitkoin (
yoki boshqa har qanday kriptovalyuta
) qiymati maxsus birjalarda
(
kriptobirja yoki virtual valyutalar birjasida
) bozor
talab va taklifi asosida
belgilanadi. Boshqacha qilib aytganda, ko‘plab virtual valyutalar moddiy
ta’minotga ega emas, balki ijtimoiy shartnoma shakli hisoblanadi.
Ta’kidlash joizki, valyutalar,
obligatsiyalar, aktsiyalar, veksellar va boshqa
shu kabi moliyaviy vositalarning mutlaq ko‘pchiligi ham ijtimoiy shartnoma shakli
hisoblanadi va to‘liq moddiy ta’mniotga ega bo‘lmaydi. Biroq agar klassik valyuta
qiymati asosan uni emissiya qiladigan mamlakatning moliyaviy-iqtisodiy va
siyosiy tarkibiy qismlariga bog‘liq bo‘lsa, kriptovalyutalar qiymati faqat
foydalanuvchilar kutadgan natijalar bilan belgilanadi.
