Geografiya fani o’quvchisi

Yakuniy qism uyga vazifa va adabiyotlar

Download 390,3 Kb. bet 15/119 Sana 23.01.2022 Hajmi 390,3 Kb. #402729

Bu sahifa navigatsiya:

• Yangi mavzu bayoni.

Insoniyat tarixi davomida uning tabiat bilan bo’lgan munosabati doimo o’zgarib murakkablashib brogan.

Tabiat bilan jamiyat o’rtasidagi o’zaro ta’siri besh bosqichga bo’lish mumkin.

1. Termachilik, ovchilik va baliqchillik bosqichi. Bundan 30 000 yil avvalboshlangan. Ushbu davrda odam termachilik, ovchillik va baliqchilik bilan shug’ullangan. Shuning uchun mazkur bosqich termachilik, ovchilik va baliqchilik bosqichi deb ataladi. Ibtidoiy odamni iqlimi qulay biologic resurslarga boy joylar ko’proq qiziqtirgan. Bu bosqichda inson tabiatini o’zgartirmagan, balkii unga moslashgan.

   
   

2. Qishloq xo’jalik inqilobi bosqichi. Bundan 6-8 ming yil ilgari sodir bo’lgan ushbu davrda odam ovchilik va baliqchilikdan dehqonchilikka o’tgan. Tabiiy landshaftlarning kuchsiz o’zgarishi ro’y bera boshlagan.

   
   

3. O’rta asrlar bosqichi. Bu davrda insonning tabiatga bo’lgan ta’siri kuchaya brogan hunarmandchilik rivojlangan xo’jalikda tabiiy boyliklar keng qo’llanila boshlagan. Dehqonchilikva chorvachilik yanada rivojlangan, ammo ular asosan qo’l kuchiga asoslanganligi uchun ekologik muvozanatga ta’sir etmagan.

   
   

4. Sanoat inqilobi bosqichi. Bu davr bundan 300 yil avval ro’y berdi. Jamiyatning tabiatga ta’siri kuchayadi. Tabiiy landshaftlar tez sur’atlarda o’zgara boshlanadi. Buyuk geografik kashfiyotlar tufayli boshqa qit’alar ham o’zlashtira boshladi. Ispaniya, Partugaliya, Angliya, Fransiya davlatlari tomonidan ulkan mustamlakalar, imperiyalar vujudga jeltirildi. Sanoat rivojlangan sayin jammiyatning tabiatga ta’siri ham orta boshladi.

   
   

5. Fan – texnika inqilobi bosqichi. Bu davr XX asrning ikkinchi yarmidan boshlanadi. Fan va texnikaning yuksak darajada rivojnshi munosabati bilan tabiiy resurslar juda katta miqyosda o’zlashtirila boshlandi. Katta – katta hududlar qishloq xo’jaligi maqsadida o’zlashtirildi, ulkan zavodlar qurildi, cho’llar shimoliy hudular, tog’lar hamda dunyo okeani o’zlashtirildi va ekologik muvozanat buzila boshladi. Natijada umuminsoniy ekologik muommolar vujudga keldi.

   
   

Tabiat va jamiat o’rtasidagi o’zaro tasir asosan muhanislik inshoatlari va ularning ish faoliyati orqali ro’y beradi.

Ma’lum bir maqsadlarda qurilgan binolar muhandislik inshoatlari deb yuritiladi. Muhandislik inshoatlari quydagi guruhlarga bo;lish mumkin.

Shaharsozlik inshoatlari. Maskur inshoatl;arga ma’muriy binolar uy joy binolari, kamunal ho’jalik binolari, maishiy xizmat binolari, sog’liqni saqlash, maorif va moliya binolari kiradi. Uy-joy binolari shaharlarda ko’p qavatli, qishloqlarda asosan bir qavatli binolardan iborat.

Sanoat inshoatlari. Bularga tog’- kon sanoati inshoati metalurgiya sanoati inshoati, yoqilg’i- energetika sanoati inshoatlari, mashnasozlik sanoati inshoatlari, yengil sanoat inshoatlari, qurilish sanoatlari, oziq ovqat sanoati inshoati kiradi.

Tog’- kon sanoati inshoatlariga karyerlar, shahtalar, tashlamalar, ma’muriy binolar boyitish bfabrikalari, tog’- metalurgiya kombinati kiradi.

Metallurgiya sanoati inshoatlariga asosan qora va rangli metallurgiya sanoati inshoatlari kiradi. Ularning maydoni katta va chiqindilar hajmi ham katta bo’ladi.

Kimyo sanoati inshoatlari mineral o’g’it, kilota, sun’iy tola ishlab chiqaradigan zavotlar binolaridan iborat.

Yoqilg’i- energetika sanoati inshoatlariga neft va gazni qayta ishlash zavotlari issiqlik elektrostansiyalari va markazlari binolari kiradi.

Mashinasozlik sanoati inshoatlari asosan podshipnik, stanoksozlik, avtomobilsozlik, samolyotsozlik, teplovossozlik, vagonsozlik zavodlari binolaridan iborat.

Yengil sanoat inshoatlari asosan to’qimachilik, poyabzal, qishloq xo’jalik mahsulotlarni qayta ishlovchi zavod va fabrikalar binolaridan iborat.

Transport inshooatlari yo’llardan ,ko’priklardan, tunnellardan, vokzallardan, aeroport va portlardan iborat.

Suv (gidrotexnik) inshooatlari to’g’onlar, suv omborlari, kanallar, kollektorlardan iborat.

Mazkur inshootlarning qurilisi va faoliyati ta’sirida atrof muhitda salbiy yoki ijobiy o’zgarishlar vujudga keladi. Tabiat resurslari chegaralangan bo’lib, unga zarar yetkazmaslik va ulardan me’yorida, ehtiyojga yarasha foydalanish lozim. Agar tabiat resurslarining qayta tiklanish qobiliyati susayib ketadi va ekologik muvozanat buziladi.Tabiatda barcha tabiiy component va komplekslar bir-biri bilan o’zaro muvozanatda bo’’ladi. Har bir hududda relief, yerosti va yerusti suvlari,. Iqlim, tuproq, o’simllik va hayvonot dunyosi o’zaro aloqada.

Chunki tabiat mmintaqalarining u yoki bu joylarida har bir relief turi shakliga ma’lum iqlim turi va sharoiti, yerosti vqa yerusti suvlaari me’yori, tuproq, o’simlik va hayvonot dunyosining aniq turlari mos keladoi. Demak, tabiatda barcha komponentlar har bir hududda bi-biri bilan o’ziga xos moslashuv hamda aloqadorlik vujudga keltirgan va shu zaylda bir necha yuz ming yillardan beri taraqqiy etib kelmmoqda. Binobarin, tabiat komponentlari orasida tabiiy muvozanat mavjud bo’lganligi sababli, har bir joy yoki hudud ma’lum bir yo’nalishda reivojlanish bosqichlarini bosib o’tadi.

Harbir tabiat kompleksi ma’lum miqdordagi tabiiy boylikka ega. Agar mazkur boylikdan rejali foydalaniosh yo’lga qo’yilmasa, ekologik muvozanat buzila boshlaydi. Buning oqibatida tabiat qashshoqlashadi, tupoqlar sho’rlanadi, yerning hosildorligi pasayadi, suvlar ifloslanadi va ichishga yaramay qoladi, tiklanadigan tabiiy resurslar qayta tiklanmaydi.

Tog’ yonbag’irlarida sug’oriladigan va lalmi dehqonchilik, bog’dorchilik hamda yaylov chorvachiligi bilan odamlar qadimdan shug’ullanib kelishadi. Mahalliy har bir soy vodiysi yoki yonbag’irlarining dehqonchilik, chorva mollarini boqish, pichan tayyorlash uchun qanchalik tabiiy boyliklarga ega ekanligini juda yaxshi biladi. Tog’larda o’tin tayyorlash maqsadida mavjud daraxtlar qirqiladi. Oqibatda ular ostidagi o’tlar va butalar ham zarar ko’radi. Tuproqning yuzasi ochilib u yog’in sochin ta’sirida eroziyaga uchraydi.

Avval, yuzalama eroziya, so’ngra chuqurlatish eroziya yuz berib, vaqt o’tish bilan tuproqning usttki qismi butunlay yuvilib ketadi. Natijada xo’jalikda foydalanadigan yerlar va yaylovlar maydoni qisqaradi.

Shu sababli, har bir joyning resurslari (tuproq, o’simllik, hayvonot dunyosi, suvlari, foydali qazilmalari)dan maqsadga muvofiq foydalanilsa, ekologik muvozanat buzilmaydi.