Genomika asoslari

35- rasm. Replikatsiya jarayoni: DNK juft spiralining ochilishi - DNK polimeraza bilan bir-birini to’ldiruvchi zanjirlarni sintezi - bitta DNK molekulalarining hosil bo’lishi

DNK replikatsiyasi- hujayra bo’linishida eng asosiy mehanizmlardan biri hisoblanadi. DNK replikatsiyasining asosiy printsiplariga hujayra bo’linishi jarayonida bir marta o’tishi va to’liq o’tishi muhim hisoblanadi. Bunday mehanizm DNK replikatsiyasining boshqarilishi aniq mehanizmlar orqali ta’minlanadi. Replikatsiya uch bosqichda sodir bo’ladi:

1. 
   Replikatsiya initsiatsiyasi
   
2. 
   Elongatsiya
   
3. 
   Replikatsiya terminatsiyasi
   

Replikatsiya boshqarilishi asosan initsiatsiya bosqichida amalga oshiriladi. Ushbu jarayonning amalga oshishi DNK ning faqatgina ma’lun uchastkasida ro’y beradi. Genomda bunday saytlar bitta yoki bir nechta bo’lishi mumkin. Initsiatsiya sayti bilan replicon tushunchasi bog’liq bo’lib, replikon bu- replikatsiya initsiatsiya saytini o’ ichiga olgan DNK qismi bo’lib, bu saytdan DNK sintezi amalga oshgandan so’ng replikatsiyalanadi.
Bakteriyalar genomi qoida bo’yicha, bitta replikondan iborat bo’ladi, bunda genom replikatsiyasi bitta replikatsiya initsiatsiyasining bir martalik faoliyatining natijasi hisoblanadi. Eukariotlar genomi, shuningdek, alohida olingan xromosomalar, ko’p sonli mustaqil replikonlardan tashkil topgan bo’lib, alohida olingan xromosomalar replikatsiya vaqtining qisqartirish imkonini beradi. Hujayralar bo’linishi jarayonida, har bir saytda, replikatsiya initsiatsiyasining sonining nazorat qilinishi, nusxalar nazorati deb ataladi. Bakterial hujayralarda, xromosoma DNKdan tashqari, ko’pincha plazmidalar mavjud bo’ladi, ular alohida replikonlarga ega bo’ladi. Plazmidalarda, o’ziga xos nusxalar nazorati mavjud bo’lib, hujayra bitta bo’linish siklida, bitta plazmida nusxasini yoki minglab nusxalarini hosil qila oladi.
Replikatsiya initsiatsiya saytidan boshlanadi, DNK ikki zanjiri ochiladi, bunda DNK ning replikatsiyasi boshlangan joyda, replikatsion vilkalar hosil bo’ladi. HAr bir saytda, bitta yoki ikkita replikatsion vilkalar hosil bo’ladi, ushbu jarayon replikatsiyaning bir yoki ikki taraflama yo’nalishiga bog’liq bo’ladi. Lekin tabiatda ikki taraflama yo’nalishdagi replikarsiya keng tarqalgan. Replikatsion vilkada DNK yirik oqsilli kompleks- replisomadan nusxa ko’chiradi, bunda kalit ferment DNK-polimeraza hisoblanadi. Replikartsion vilka prokariotlarda minutiga 100000 juft nukleotid tezligida, eukariotlarda, 500-5000 juft nukleotidlarni sintez qilish tezligida harakat qiladi.
Jadval- 8